jueves, 28 de agosto de 2008

L'amigo d'Onset y más toponimia d'onso (III)

L'atro día parlábanos d'o biache que fayé enta Barcelona y de cómo eba aprobeitato ta besitar a un amiguet. Ta ixo abié de caminar por o passeig de Lluís Companys cara ta baxo dica plegar amán d'o rezinto d'o zoo de Barcelona. Alabez miré cómo podeba dentrar-ie sin que me beyesen sino me i ficarían de contino. Biyé buena cosa d'animals por toz os puestos pero no i trobaba a o mío amigo... Chirafas, elefans, monos, arangutans, crabas montesinas, tigres...
Asinas que como podié plegué en l'habitat d'o mío amigo onso. Siempre fayemos buena pacha, entre onsos somos prou buens amigos.


-Me foi prou contento de tornar-te a biyer pero cuánto duelo me fa de biyer-te engarcholato, amigo onso, en cuenta d'estar libre por os mons y as montañas, encara que bes-te-ne a saber cómo sería a bida tuya dellá d'istos baroz, no ye guaire bien a situazión difuera. I hai chen que no nos quiere ni biyer y atros nos quieren acotolar
. Cal parar muita cuenta.- le dizié.

Continemos parlando d'a situazión en a que nos trobamos os onsos (no guaire- u mica- buena, por zierto). Me contó que se trobaba prou solo y que trobaba a faltar a la suya familia, más que más, a la suya nobia y a os onsez, que en tiene cuatre. Tamién que le feba goyo Barcelona encara que no la eba puesto besitar de tot y que no le cuacaba mica que toz os días benise chen a biyer qué fa u que dixa de fer, que no tiene intimidá y que no paran de apuntar-le con uns maquinuzios que fan una luz que te dixa enluzernato y con os güellos cuasi grisos. Bien se'n bale que nomás son maquinas de fotos con o que t'apuntan -pensé.

Yo le expliqué que yera bibindo en una onsera que, por razons de seguridá, no le dizié án yera, que continaba tión porque encara no eba trobato garra onsa que me fese tanto goyo -tampoco ne b'ha guaires-, que de cabo cuan me'n iba a dondiar por as montañas y que nunca me amanaba t'an que son os umanos.

Dimpués nos abrazemos y nos despidiemos. -Bes-te-ne, Onset, antes no te pillen y te quedes engarcholato chunto con yo. Poquet dimpués se capuzó en l'augua -porque feba prou calor- y de bez ta despistar a la chen ta que no me biyesen como me'n iba.


Cuan ya i salié, o mío amigo me chiló: aguarda, Onset, antes que te'n baigas pilla iste papelet. Sé que yes replegando toponimos sobre nusatros. Te ferá onra ta completar a lista que yes fendo.
A plantar fuerte, Onset. Aspero que nos podamos biyer luego.

A plantar fuerte, amigo.
- le respondié yo gullibaxo y con glarimas en os güellos mientres enfilaba o camín ta casa mía.


Malas que arribé en casa mía, a onsera, lo ubrié y meteba isto:

Bal de Broto:
Los Fabetos de l'Onso
Fuen d'o Paso l'Onso
(folleto turistico de Sobrarbe)

Bal de Chistau
Paso de l'Onso
Espluga de l'Onso
(Fernando Blas y Fernando Romanos, Diccionario aragonés: chistabín-castellano (Bal de Chistau).

Nabarri El forau del Onso (no me foi memoria de qué libro pillé ista referenzia, ya la trobaré entre tantos papeloz).

Sercué Fuente l'Onso (Artur Quintana, El aragonés nuclear de Nerín y Sercué).

miércoles, 20 de agosto de 2008

Un lugarón: a Tierra


Iste articlo ye, en realidá, un treballo, feito en 1990, y que dende alabez s'ha distribuito asabelo a trabiés d'o correu electronico por toz os cabos d'o mundo.
A la fin he puesto trobar iste chicot treballo actualizato por o cheografo Matt Rosenberg.

Si reduzísenos l'actual mundo, en as mesmas proporzions, a un lugarón de 100 abitadors sería, si fa u no fa, asinas...

Sexo
  • Bi abría o mesmo numero d'ombres que de mullers (50/50)
  • 89 serían eterosexuals y 11 omosexuals
En o nuestro lugarón serían...
  • 61 d'els serían asiaticos (20 chinos y 17 indios)
  • 14 africanos
  • 11 europeus
  • 9 sudamericanos y caribeños
  • 5 norteamericanos
¿Qué parlarían?
  • 14 chino mandarín
  • 8 indi/urdu
  • 8 castellano
  • 8 anglés
  • 4 ruso
  • 4 arabe
  • A resta en orden deszendén: bengalí, portugués, indonesio, chaponés, alemán, franzés y atras 200 luengas.
Practicarían
  • 33 serían cristianos
  • 20 musulmans
  • 13 indus
  • 6 budistas
  • 2 ateus
  • 12 se declararían como no religiosos
  • 14 pertenexerían a atras relichions
A suya bida...
  • 80 bibirían en chabolas
  • 50 pasarían fambre
  • 33 no tendrían azeso a augua potable
  • 24 no en tendrían d'electrizidá
  • En o lugarón i abría: 42 arradios, 24 tv, 14 telefonos y 7 ordinadors (pero beluns en tendrían más d'un cosa)
  • 7 tendrían auto (y belún d'istos en tendría más d'un)
  • 5 tendrían o 32% d'o lugarón y toz serían d'EEUU
  • 6 presonas tendrían o 59% d'a riqueza y 13 son fambrosos u desnutritos
  • As 33 presonas más pobras rezibirían o 3% d'os ingresos
  • 63 presonas no tendrían azeso a condizions sanitarias adecuatas
  • 30 personas estarían sin treballo u treballarían en condizions prou precarias
  • De los 70 con treballo, 28 treballarían en o sector primario, 14 lo ferían en a industria y 28 en serbizios.
  • 53 presonas abrían de subsistir con dos dólars diarios
Atras cosetas...
  • 27 tendrían menos de 15 años
  • 7 tendrían más de 64 años
  • 14 patirían problemas d'obesidá
  • 26 serían fumadors
  • 1 presona tendría SIDA
  • Nomás un tendría educazión unibersitaria

Malas que rematase l'año, un d'els abría muerto, pero abrían naxito dos más. Asinas, o nuestro lugarón Tierra ya tendría 101 abitadors.


viernes, 15 de agosto de 2008

Balbastro

Ya fa bels años que un conzellero de Balbastro (no sé o nombre) proponió que o nombre d'a capital semontanesa estase bilingüe, ye dizir, Barbastro-Balbastro. Malas que se sintió a proposizión, toz os demás grupos la refusón por diferens motibos: no ye popular, no bi ha demanda popular, ye una prenunzia bulgar u mesmo imbentata (por zierto que tamién un ilustre filologo afirmaba que o toponimo Chaca yera un imbento d'os años 70, forma d'a que tamién bi ha buena cosa de material que lo demostra)... Un conchunto de retolicas ta que, a la fin, no s'aprebase a proposizión sin guaire u mica fundamento.

Por tot isto quereba remerar diferens fuens, ne b'ha a embute pero aquí nos zentraremos en bels poquez, que rechistran o toponimo propio.

A o primero quiquiera puede pillar un mapa mediebal (rai o que siga) y en toz i trobará a forma Balbastro asinas como en parte de documentazión. Me fa duelo pero dimpués de mirar por Internet no bi he trobato garra mapa an que amanixca, tampoco ne b'ha guaires. Si en trobo belún ya lo meteré.

Tamién bi ha referenzias prou claras en diferens autors como Bernabé Romeo, escritor de finals d'o sieglo XIX d'Estadilla, que en una d'as suyas poesías diz isto: Se vey Costean, Balbastro y cien llugás ben destintos, AFA XLII-XLIII, p. 123 (tamién i fa serbir a forma Perineu, pero ixo ya ye atro tema). Somos parlando, pos, d'entre 1861-1888 y d'un autor que no se carauterizaba por emplegar formas bulgars.
Tenemos tamién autors como Arnal Cavero que replega y documenta un ziento de bezes ixa forma, entre atras, Hay qu'ir ta feria Balbastro a comprar o a cambiar os bajes (Aragón en alto, p. 167) u a Chuana Coscujuela, escritora d'Adagüesca, como siempre que bachaba ta Balbastro (A lueca, p.15) u s'en fue ta Balbastro d'ama de llabes d'una casa rica (id. p. 89).

Pero una fuen que nunca falla ye a literatura oral. Bel exemplo: ye más mentiroso/falso que piedra Balbastro u Si quiers comer mamagastro bes-te-ne ta Balbastro.

Tamién lo replegan y documentan varios estudios y treballos sobre diferens parlas: Biello Sobrarbe, Abiego, Bielsa (seguntes datos de l'EBA) y prou que en tot o Semontano y atras zonas como a Baxa Ribagorza Oczidental y bes-te-ne a saber...


Y prou que sí, ha estato a forma que as chens d'ixas tierras han usato ta referir-sen a la capital d'o Bero dica que una r estricalló sieglos d'istoria. Agora ye de mal sentir ixa forma que s'ha considerato como inculta y bulgar.
Que quede constanzia de tot isto que bel día dirán que Balbastro estió un imbento de finals d'o sieglo XX d'un que s'aburriba en casa.

Como apuntes-curiosidaz cal dezir que existe un lugar en Archentina que se diz Balbastro y que amás existen o renombre omonimo y o correspondién catalán Balbastre.

Caldrá fer en Aragón "memoria histórica" d'a toponimia recuperando toz aquels toponimos ya perditos -y puestar irrecuperables- y aquels que encaran se mantienen, encara que siga en l'olbido d'esmos biellos.

Buen exemplo sería que pillasen as autoridaz aragonesas d'Asturias -Navarra u atros territorios que han normalizato a toponimia propia- a trabiés de meyos rigurosos y zientificos.

Pos ixo, que soniar ye de baldes.

Actualizo ta que sepaz que he trobato por Internet tres buenas ferramientas ta conoxer a toponimia d'Asturias (http://mas.lne.es/toponimia/) de Navarra (http://toponimianavarra.tracasa.es/) y de Catalunya (http://www10.gencat.net/ptop/AppJava/cat/documentacio/llengua/toponimia/nomenclator/index.jsp).
Si tos fa goyo iste tema tos ferá onra.

domingo, 10 de agosto de 2008

Barcelona

Muita chen agora se'n abrá ito bien lexos, u no guaire, de bacazions. Manimenos atros nos quedaremos en os nuestros abitaz y no nos n'iremos a dondiar.

Entremistranto dixo unas imáchens de Barcelona, ziudá que a Onset siempre le fa goyo d'ir-ie (será por ixo de bebir en un país sin mar...) y fer gambadetas por as suyas carreras, mirar-se enta alto ta biyer os edifizios y molimentos sin fin, os paxaros, beber augua en Canaletes, ir ta l'Eixample...

Pero estoi que ye millor ir-ie cuan ye agosto, que no bi'n ha guaire de chen - encara que un zelemín de turistas- y a graniza urbe se fa a dormisquiata por un tiempet...


Qué carreras tan amplas y tranquilas cuan ye agosto




A Seo de Barcelona, de cabo cuan en obras, (feba falta que i metesen anunzios?)


A Església de Santa Maria del Mar, gran como una demba


Palmeras que miran d'aturar ixa caloriza pegallosa



Amán d'a placha y d'o mar trobamos o bonico edifizio de Correus


No creigaz que Colón no tos bei, que el dende astí alto nos aguaita prou bien


L'Aquàrium. Auguas plenas de pexes y d'atros animals que pasan a suya bida en augua

Prou que Onset aprobeitó o biache ta Barcelona ta besitar a un amigo d'el. Pero d'ixo ya en parlaremos...

viernes, 1 de agosto de 2008

Cansons de picadillo

Continamos o nuestro biache por a literatura popular y güe nos n'imos enta Senegüé (Alto Galligo).

Ixe ye o lugar an s'escribió iste texto de José -u Chusé- Gracia (1899-1981) y que a rebista Serrablo, que edita Amigos de Serrablo, publicó fa poquet. Dica alabez yera inedito.

Cal parar cuenta que l'aragonés que escribiba no
yera exactamén o que se parlaba en o lugar suyo porque, antiparte, d'occitanismos, feba serbir formas prou incoderens y raras.

EL Paices muito farolera
fas güeltas como á campana:
intre toicas has mulleras,
icen yes á más descarada.

ELLA Güena ye, ó que has cantau,
de muito grado paice asín:
zampate tiero en á cara,
tiens ó tipo do cochin.

EL Veigo yés espalangada,
tiens, ó cuello de una grulla:
canti talante lo tiras,
paices una escabadora.

ELLA Cortexame has queriu,
iciendo yeras majica:
veigo no tas entibocau,
pa tú, soy demasidica.

EL No me fagas tan reyir.
iciendome animaladas:
me querebas engañar,
pos patu, quedan has trampas.

ELLA Ices toíco lo fás,
o que veyes te fas tuyo:
mia ó cura no lo sapias,
lo predique en o pulpito.

EL
En ó alto de os arbols,
fan ó nido has pizarazas:
ó mesmo veigo lo fan,
en ó tellau de á casa.

ELLA Montaico en ó borrico,
escarramau encima ó baste:
mas engarrau os calzons,
qué no apaña dengun sastre.

EL Agora las feito guena,
de cantar ixa jotica:
pa pañame os calzons,
que lo faga tu agüelica.

ELLA Decha; tranquila á la guela,
dá güervenza que las fiu:
dunca, ateniu en has manos,
calzons seyan mal cosius.

EL Ojico con ó que fas,
con la güela no me pongo:
a tu, yé que te lo digo,
no me tomes por ó tonto.

ELLA Muito más feito fablar,
izir más feito muito:
has presonas nos viyemos,
has coces las dan os burros.