I hai bel periodico (se leiga El Ribagorzano) y bel grupo más que consideran que un modelo estándar de luenga sería a fin d'as diferens bariedaz güe parlatas y o que cal fer ye dixar que as parlas bibas continen como son -prozeso íste que sería a desaparixión d'a luenga en un plazo prou curto-.
Beigamos que os andaluzes (u tamién cubanos, archentinos, canarios, murzianos...) por escribir en castellano estándar no han perdito a suya dizión, toz dizen encara /muhé/ en cuenta de mujer u os cubanos dizen /muhel/. Toz dos continan emplegando a suya bariedá encara que ye de dar que si escriben TOZ escribirán mujer y no pas atras formas.
Ye de contar que si en castellano no existise un modelo culto, ye dezir, un estándar, cadagún escribiría mujer como lo prenunzia u le sonase. Si no en qué castellano se publicarían os periodicos, en o d'España (d'Andaluzía?, de Castiella?, de Canarias?, de Murzia?...), de Venezuela?, de Perú?, d'Archentina?, de Paraguai?... D'án? y os papels instituzionals?, o Boletín d'o Estato?, a literatura?...
Si ya dende o sieglo XIX tenésenos un modelo estándar ta l'aragonés, güe en Estadilla en cuenta de dezir ba subí dirían ba puyá (como se i feba serbir ta par d'alabez), en o Semontano en cuenta de sobir dirían puyar, u en Pandicosa en cuenta de castellanizar he subito dirían he puyato. Ixa sería a realidá, pero agora a realidá ye bien diferén: toz os fabladors han tenito -y encara tienen- o castellano exclusibamén como modelo culto y referenzial.
Prou que una koiné cal fer-la siguindo criterios zientificos y mirando de reflexar en ixe modelo, en a mida que se pueda, a totas as bariedaz d'a luenga (atra custión ye si caldría treballar con paraestándars). Fer una koiné en o caso de l'aragonés ye, en muitos casos, desfer-se d'os castellanismos que campan por a luenga biba como fongos d'agüerro, ye dezir, recuperar l'aragonés puro y chenuino que s'ha parlato dica no fa guaire en l'Alto Aragón.
A realidá, contino, ye que totas as parlas altoaragonesas que conforman a luenga aragonesa, son, en gran mida, castellanizatas u mesmo en bel caso han estato sustituitas por o castellano. Iste prozeso, en bels 10, 15 u 20 años, será consumato de tot y no en quedará ni un sacre d'as parlas altoaragonesas, ye dezir, de l'aragonés. Por exemplo, en o Semontano de Balbastro yera común, dica os años 50 d'o pasato sieglo, emplegar parolas como forato, güello, fez, chitar, quiesto, puesto (part.), guaire, feito, etz. en muitos casos istas parolas han desaparexito de tot y buena cosa de chen ya no las conox. De continar ixe camín no'n quedará ni res.
Muitos d'ixos que esfienden ixas posturas charran de "lenguas pirenaicas" (Fonz u Estadilla no son en o Perineu y bi parlan aragonés, u no?), "lenguas aragonesas" u "hablas altoaragonesas " cuan mesmo chen como Alvar u Zamora (y a Universidad de Zaragoza dica fa poco tamién) parlan de l'aragonés como un conchunto omochenio, encara que lo consideren un dialecto d'o latín y d'o catellano de bez, y no pas de cuatre parlas aislatas como se gosa fer agora.
Una linia ixa de divide et impera que a pur de repetir-la tiene zierta azeptazión.
Pregunto, qué luenga no s'ha estandarizato? Qui creiga que ista luenga ba a sobrebibir publicando un libro por año en una bariedá d'aragonés, editando un programa de fiestas, fendo bella presentazión d'un libro y metendo un nombre aragonés a una botiga (y en pagas d'ixo sin amostranza reglata), que ubra os güellos.
En beras, dan ganas de plegar e ir-se-ne bien lexos, ta una isla perdita en o mar an que nomás bi aya paz y armonía.
Estándar u muerte.