sábado, 27 de septiembre de 2008

Reflexions d'Onset: Estándar u muerte

En zagueras leyendo muitos articlos, opinions, treballos y documentos sobre l'aragonés y d'a custión lingüistica aragonesa, se i bei diferens posturas, beluna enfrontinata de tot con as demás y parix que irreconziliable.

I hai bel periodico (se leiga El Ribagorzano) y bel grupo más que consideran que un modelo estándar de luenga sería a fin d'as diferens bariedaz güe parlatas y o que cal fer ye dixar que as parlas bibas continen como son -prozeso íste que sería a desaparixión d'a luenga en un plazo prou curto-.

Beigamos que os andaluzes (u tamién cubanos, archentinos, canarios, murzianos...) por escribir en castellano estándar no han perdito a suya dizión, toz dizen encara /muhé/ en cuenta de mujer u os cubanos dizen /muhel/. Toz dos continan emplegando a suya bariedá encara que ye de dar que si escriben TOZ escribirán mujer y no pas atras formas.
Ye de contar que si en castellano no existise un modelo culto, ye dezir, un estándar, cadagún escribiría mujer como lo prenunzia u le sonase. Si no en qué castellano se publicarían os periodicos, en o d'España (d'Andaluzía?, de Castiella?, de Canarias?, de Murzia?...), de Venezuela?, de Perú?, d'Archentina?, de Paraguai?... D'án? y os papels instituzionals?, o Boletín d'o Estato?, a literatura?...

Si ya dende o sieglo XIX tenésenos un modelo estándar ta l'aragonés, güe en Estadilla en cuenta de dezir ba subí dirían ba puyá (como se i feba serbir ta par d'alabez), en o Semontano en cuenta de sobir dirían puyar, u en Pandicosa en cuenta de castellanizar he subito dirían he puyato. Ixa sería a realidá, pero agora a realidá ye bien diferén: toz os fabladors han tenito -y encara tienen- o castellano exclusibamén como modelo culto y referenzial.

Prou que una koiné cal fer-la siguindo criterios zientificos y mirando de reflexar en ixe modelo, en a mida que se pueda, a totas as bariedaz d'a luenga (atra custión ye si caldría treballar con paraestándars). Fer una koiné en o caso de l'aragonés ye, en muitos casos, desfer-se d'os castellanismos que campan por a luenga biba como fongos d'agüerro, ye dezir, recuperar l'aragonés puro y chenuino que s'ha parlato dica no fa guaire en l'Alto Aragón.

A realidá, contino, ye que totas as parlas altoaragonesas que conforman a luenga aragonesa, son, en gran mida, castellanizatas u mesmo en bel caso han estato sustituitas por o castellano. Iste prozeso, en bels 10, 15 u 20 años, será consumato de tot y no en quedará ni un sacre d'as parlas altoaragonesas, ye dezir, de l'aragonés. Por exemplo, en o Semontano de Balbastro yera común, dica os años 50 d'o pasato sieglo, emplegar parolas como forato, güello, fez, chitar, quiesto, puesto (part.), guaire, feito, etz. en muitos casos istas parolas han desaparexito de tot y buena cosa de chen ya no las conox. De continar ixe camín no'n quedará ni res.

Muitos d'ixos que esfienden ixas posturas charran de "lenguas pirenaicas" (Fonz u Estadilla no son en o Perineu y bi parlan aragonés, u no?), "lenguas aragonesas" u "hablas altoaragonesas " cuan mesmo chen como Alvar u Zamora (y a Universidad de Zaragoza dica fa poco tamién) parlan de l'aragonés como un conchunto omochenio, encara que lo consideren un dialecto d'o latín y d'o catellano de bez, y no pas de cuatre parlas aislatas como se gosa fer agora.
Una linia ixa de divide et impera que a pur de repetir-la tiene zierta azeptazión.

Pregunto, qué luenga no s'ha estandarizato? Qui creiga que ista luenga ba a sobrebibir publicando un libro por año en una bariedá d'aragonés, editando un programa de fiestas, fendo bella presentazión d'un libro y metendo un nombre aragonés a una botiga (y en pagas d'ixo sin amostranza reglata), que ubra os güellos.

En beras, dan ganas de plegar e ir-se-ne bien lexos, ta una isla perdita en o mar an que nomás bi aya paz y armonía.


Estándar u muerte.


Benás
Imachen pillata d'a Wikipedia

jueves, 18 de septiembre de 2008

Suenios de luna

Dimpués de, si fa u no fa, 200 años d'a independenzia de l'America colonial -fueras de Puerto Rico y bel país más-, a situazión en ixos países no ha cambiato guaire.
En istas zaguers semanas y meses, en Bolivia, país con importans recursos naturals que a suya riqueza ye prou mal distribuita, i abió bels 30 muertos en Pando. En zagueras diz que a situazión ye amillorando y o dialogo s'imposa por debán d'a guerra. O tiempo dirá. Pero a situazión en atros países como n'a República Bolivariana de Venezuela u n'a República del Ecuador ye prou parellana, en buena mida, a la de Bolivia, y no tardará guaire a pasar o mesmo en Paraguai, como tamién pasó fa 35 años en Chile -encara que cal reconoxer que no ye a mesma situazión que bi ha agora en Bolivia con a d'o Chile d'Allende-.

America Latina ye a rechión d'o mundo an que más desigualdaz n'i hai, más encara que no en Africa. Por exemplo, l'1% d'a poblazión brasileña ye propietaria d'o 50% d'as tierras. Contina abendo-ie esclaus y explotazión infantil a o canto de campos de golf y de grans superfizies comerzials.
Por atra man, curiosamén son as rechions ricas as unicas que demandan l'autonomía y, en bel caso, a independenzia (cal biyer o caso d'Italia, prou parellano a íste).

Manimenos, encara que o sistema actual no ye igualitario en America Latina y no abraca ni sisquiera as nezesidaz basicas y elementals d'a cuasi tota la poblazión (educazión, sanidá, alimentazión, abitache...), an que arredol de 60-75%, seguntes o país, d'a poblazión ye indichena y no ye representata en garra puesto publico, as cosas no progresan y continan igual como fa 200 años. I hai chen que no quieren que s'establixca l'America que sonión Simón Bolívar, Túpac Amaru, José Martí, Camilo Torres Restrepo, Simón Rodríguez, Farabundo Martí u muitos atros prózers, libertadors y liberadors d'o continén. Chen ista zaguera que miraba d'aconseguir a independenzia d'os suyos países y abanzar enta la integrazión d'os suyos bezins chirmans.


En tot caso...

Paz ta America y ta o mundo entero


"Por la ignorancia nos han dominado más que por la fuerza, los pueblos cargados de ignorancia, de analfabetismo, de miseria, son dominados con facilidad”.
Simón Bolívar, Carta de Jamaica, 1815.

____________________________________________________________________

O pueblo ha parlato y ha dito que, seguntes a encuesta democratica d'Onsera, crei en un 75% no se presentará ni s'aprebará a Lei de Luengas d'Aragón -nunziata ta istos días pero no bi ha garra nobedá ni filtrazión- y un 25% crei o contrario. Alea jacta est.

En meto una atra a la que tos animo que i botez, un tema d'o que se'n puede charrar arrienda y más encara que as zaguers notizias d'istos días.
Si belún quiere opinar sobre cualsiquier tema lo puede fer, prou que sí, a trabiés d'os comentarios.

domingo, 14 de septiembre de 2008

Asturies: paraíso natural

Continamos con fotografías de paisaches y territorios. En iste caso, Asturias, territorio de mar y de montaña, d'un orache prou agradable ta os onsos (que encara i queda compañers bibindo; y lupos) y chen que no le fa mica goyo a calorina; de plebia, de boiras grisas, de plachas bírchens, de grans ziudaz y lugarons enforicachatos, de luengas minoritarias, de bellezas naturals.
Nomás i soi estato que una begata fa bels tres u cuatre años, y en primeras me fizo burro falso, lo digo entre cometas, que me pensaba que me trobaría con una tierra obrera, menera, plena de fabricas... pero ye prou lexos d'ixa realidá, ye un territorio dinamico y moderno (parlo, más que más, por Xixón). Cal dezir que en Avilés -y atras zonas- sí que mantiene ixa bisión que parix d'os años 80. Manimenos, con tot y con ixo, Asturias año sin atro contina perdendo chen, contina a emigrazión, as luengas no se regulan -encara que nusatros semos a años luz en custions lingüisticas con els-, de politicas inchustas, no i hai guaires asperanzas de treballo y de futuro... parellana situazión a la que tenemos en Aragón.




A mar, que tanto trobamos a faltar en as tierras que no'n tenemos, como fuen de bida, riqueza, inspirazión, fauna, belleza... y quemisió cuántas cosas más



Cuideiru/Cudillero
Bonico lugar que antes más s'adedicaba a la pesca y agora tien en o turismo
a suya fuen fundamental de vida
Paraz cuenta que no tos dentre l'augua en o lugar



Cuadonga/Covadonga
Bien zerqueta d'allí trobarez a les vaques a la bimbola -ne b'ha arrienda-, libres, sin que dengún tarta, ni les diga cosa... libres como han d'estar


Puen con a 'Cruz de la victoria' (Cangas de Onís/Cangues), simbolo d'Asturias


O Faru de Cabu Peñes

Me quedo con ixe contraste de mar y montaña -qué buena onra nos fería a os aragoneses!-, d'azul de boira y verde de flora.

Continaremos cantando habaneras sin mar

lunes, 8 de septiembre de 2008

Alzar o que tresbatimos

No me fa goyo de charrar d'istos temas pero, a la fin, me dezido de fer-lo.
Por un regular n'a luenga escrita -y bisé que n'a parlata tamién- se gosa biyer l'uso de dos berbos con un contenito semantico muito más amplo y desfegurato que no'n tiene. La uno ye alzar y l'atro tresbatir (u tamién trafegar y, seguntes zonas como en o Semontano, estrafollar).

Me soi referindo, más que más, a frases como istas: *tresbatir o tiempo, *tresbatir os costumbres, *tresbatir a luenga... u *alzar a luenga, *alza en a memoria, *alza la postura, *iste lugar alza l'aragonés...

Fer serbir alzar como sinonimo d'o castellano "guardar" ye incorrecto de tot porque alzar fa referenzia exclusibamén a "guardar en un puesto zarrato como un calaxo u un almario, tamién en bel puesto que siga alto". Qui isto escribe, fueras de contatas exzepzions, nomás lo ha sentito en o siguién exemplo: alzar a ropa; más que más cuan arriba o ibierno y cal alzar a ropa de berano (bien guardata, en bel almario u en un calaxo) dica o siguién berano.
Ta que se beiga bien a diferenzia con o castellano "guardar" mesmo i hai qui, como Arnal Cavero, lo traduz como "esconder".
Por tanto en aragonés existen alzar y guardar.

Por atra man, si paramos cuenta que o significato de tresbatir se limita a la forma castellana 'extraviar',
formas como "tresbatir o tiempo" son de tot incorrectas. Ye de dar que belún se puede tresbatir por o mon u por as montañas u tresbatir bel obcheto, pero prou que no se pueden tresbatir as tradizions, a luenga u a memoria.
Ye como si bel día un periodico en castellano ubrise con a siguién notizia: "El Real Madrid extravió el partido 4 a 0 ante el Real Zaragoza" u "El aragonés se está traspapelando por la inoperancia y desidia política". Astí queda ixo.

Por tanto en aragonés existen perder y tresbatir como en castellano existen perder y extraviar.

Qui quiera puede comprebar-lo en diferens estudios u bocabularios sobre l'aragonés: Biello Sobrarbe de Tomás, A Buerda de Coronas, Arnal Cavero sobre Alquezra y Semontano, Chistau y Baixo Peñas de Romanos-Blas... pero tamién, y millor, sentir parlar a la chen.
A biyer si l'amigo Felquera, y qui quiera, nos da una micarrona de luz dende o belsetán.

Una atra coseta que se me pasaba, ¿femos bien emplegando quiesto como adchetibo? si nomás s'ha rechistrato como partizipio y se documenta la forma querito, -a /queriu, -ada: querita Marichuana y en Ballibió: querito Liandro.

He dito.

miércoles, 3 de septiembre de 2008

Reflexions d'Onset: Güella blanca y güella negra

Güe y ayer una atra bez os meyos de comunicazión nombrarán que bella quinzena de presonas han muerto cuan miraban d'arribar en Europa en una barquichona d'ixas que tasamén fa piez.
Atros más que se suman a una lista que nunca s'acaba. Chen -ombres, mullers, chóbens, misaches, ninos, ninons- que s'han quedato en ixas auguas barucosas, quí sabe si ta siempre. Chen, a lo menos beluns, d'a que no sabremos nunca o suyo nombre, os suyos años, a suya familia, án bibiba... Chen anonima que quereba fuyir d'o suyo país d'orichen, no por unas ideyas, ni por biachar... fuyiban d'un sistema inchusto economicamén y sozial chugando-se a bida, l'unico que les queda, con as pochas bueitas, ni rasclaízos. Chen que dimpués de güeito u doze días en a mar indo a la bimbola asperando arribar en tierra u trobar a muerte.

Más d'una begata he puesto sentir a chen dezir que sisquiá bombardiasen as pateras ixas ta que s'afogasen y no arriben ta iste "primer mundo" (sic). Y lo diz chen que no ye rica ni de clases sozials altas, lo diz chen obrera y treballadors.


Belún talmén se faiga contento que s'afoguen en a mar, regular que sí. No dentraré en os topicos que os inmigrans 'furtan' os treballos a la chen d'aquí, que les dan totas as aduyas... porque sinzeramén me cansan toz os argumentos a favor u en cuentra.

Pero sí que me fería goyo de parlar d'atros argumentos que siempre he tenito n'o tozuelo y que buena cosa de chen en que los siente se calla, no tarten, no d
izen ni piu.

Y ye que sí que i hai uns inmigrans que bienen ta Europa de prou lexos, de toz os cabos d'o mundo, que i bienen a treballar poco, ganan buena cosa de diners por año (más que nusatros treballando tota la bida), ban con misachas beroyas y chóbens, que son admiratos, que dentran a muitos puestos de baldes, que son negros como o tizón como ixos que bienen en pateras, que fan o que les peta, que si fan bella cosa mal no les dirán cosa, que no tienen
pisos 'pateras', no, tienen mansions y casas por toz os cabos, yates, autos millonarios, zincas, y si bel día un d'els no treballa tot o país ye en candeletas y mesmo i hai beluns que no s'integran en os países que los acullen, ni sisquiera aprenden a luenga (Beckham)... Me soi referindo, ye de dar, a os futbolistas (encara que tamién podrían estar cantans, tenistas, golfistas, chen d'ixa que amanix en os programas d'ixos autodenominatos d'o "corazón"...).

Estiaño ya son arredol de 300 personas anonimas as que han afogato as suyas bidas en auguas perditas... ¿A quí le interesa ixo?, ¿a quí le da botos?, rai que se'n muera atro, nomás ye que un numero más. ¿Qué ye millor biyer a muerte d'ixos desgraziatos u biyer o fútbol u a serie d'a tarde u o que diz una analfabeta que s'ha chitato con un ziento?

Güella blanca y güella negra.

No me resisto a ficar un fragmento d'a chenial pelicula Makinavaja: el último chorizo. Me fa duelo que no siga entero o fragmento por nomás bels 20 segundos. Por si no la ez bista tos cuento que malas que o norteamericano puede salir d'a garchola por estar extranchero, o mulsumán mira de salir-ie tamién por o mesmo motivo y o polizía le diz: "pero tu que vas a ser extranjero!! anda que no se ve que tu eres moro!" A la fin os suyos compañers le dizen: "Es que, Mohamed, hay extranjeros y extranjeros". Seguntes a pocha, diría yo.