martes, 29 de septiembre de 2009

¿Toponimia aragonesa en Andalucía?

Ya fa tiempo que un lector andaluz d'Onsera (desconoxco si ye asiduo, puntual u casual) arribó enta casa mía (me refiero a Onsera) y escribió un mensache a o correu d'o blog (espelunga@gmail).

Allí me comentaba que, en beyer que soi buen amigo d'os onsos y 'amigo' de l'aragonés, en Jaén existe un riu denominato Onsares (feito que yo desconoxeba de tot). Tamién, por altra parte, ye un lugaret de Villarrodrigo, en a Sierra de Segura, en Jaén.

O caso ye que iste compañero nos daba más datos, a saber qué interesans: en primer puesto, siñalaba la existenzia d'onsos -antes más- en ixa zona (ye de dar que agora no'n i queda garra), antiparte, menzionaba que os aragoneses (no os d'agora, que son bien fenians; sino ixos d'os tiempos d'a denominata Reconquista, ixos sí que yeran pinganeters) estión por ixos territorios -i abió buena cosa de contacto entre aragoneses y andaluzes, más que más nabatiando (allí lo conoxen como maderada) por os rius y o comerzio d'o pin y os aragoneses se i quedaban- y mesmo, continaba o compañero, ha quedato rasgos aragoneses en a parla d'a zona.

Con toz istos datos, o compañero me preguntaba por a posible relazión d'a forma aragonesa 'onso' y o toponimo andaluz Onsares. Yo, modestamén, le siñalé o siguién: que si somos debán d'un forma en plural, como el m'indicaba y asinas lo creigo, o sufixo -ar en aragonés, como en castellano, tiene funzión locatiba; por exemplo tenemos: trunfar 'patatar', fayar/fabar, pinar, caxicar, buxicar, chuncar, alizonar... Por o que talmén onsar significase 'puesto(s) d'onsos'.
Como siempre me fundamentaba en a parla biba (se beigan os treballos de Pilar Benítez sobre l'ansotano, a gramatica de Nagore, etz.). Ya digo que ixo ye una impresión personal (talmén enzertata, talmén entibocata), pa ixo son os Coromines qui nos han de dar luz a os de demás.
Altra cosa interesán: a radiz ye l'aragonesa, ons-. Si paramos cuenta, en castellano ye oso; en catalán, ós; en oczitano, ors; en franzés, ours. Por o que garra d'ixas luengas tiene a -n-, por o que talmén no tenese orichen en ixas luengas (caldría mirar altras luengas). Ixa -n- ye un rasgo que, seguntes Coromines, ye esclusibo de l'aragonés y el la explicaba por interferenzia d'o indefinito un.

Con tot isto, yo miré dimpués -ya fa meses- informazión y me trobé que en Onsares bi ha un toponimo elocuén y claro: La Dehesa del Oso. Ye de dar que nos confirma que, en primerías, i abió onsos en a zona (y que Onsares puede estar relazionato con a presenzia d'onsos y, de bez, con La Dehesa del Oso). En segundo puesto, no i aparix a forma 'onso' u deribatos, i aparix a castellana oso.

Allí abaxo (jolio en o cobaxo d'a Peninsula) bi abió onsos (ixo ya lo sabébanos; y bi'n abió en tota Europa en tiempos no guaire anzestrals -leigamos libros d'onsos-), pero tamién chen que parló en aragonés y bi dixó rastro d'a luenga?

Tenemos fotos d'Onsares aquí, astí y dellá.

En tot caso, como en a toponimia no siempre ye o que parix que ye y que al parar cuenta, amás un no ye qui, dixamos tot en l'aire.

Pos ixo, ¿toponimia aragonesa en Andalucía?, ¿qué tos parex?


Por zierto, Knut y Gianna ya son chuntos y comparten a mesma onsera.

viernes, 25 de septiembre de 2009

Fenomenos naturals









De cabo cuan a Naturaleza (que no natura) ha de dezir, porque l'obligan, quí manda en a Tierra. Y prou que a sobén s'encarraña asabelo y diz: "ya ye prou, que soi fartiza de toz busaltros. Qué soz fendo con yo!". Bueno, no sé si lo diz, pero regular que lo piensa.
En iste sentito, quiero fer memoria d'as parolas que, debán d'o tierratremo que sobatió Caracas, dizió Bolívar: "si la naturaleza se opone, lucharemos contra ella y la someteremos". Pos, no, ni o propio Bolívar (si ye beridico que lo dizió) puede con a naturaleza, con o poder d'a Tierra. Encara que, en tot caso, o pensamiento de Bolívar sobre a naturaleza ye muito más amplo y con ideyas interesans -altras no'n son pas-. Agora os Bolívars que fan d'a Naturaleza como un esclau, que luitan cuentra ella, s'han multiplicato.



Fa poco leyé que en bente años, d'ibierno no bi abrá chelo en l'Artico. Faborex a dengún? Pos ye claro que a las multinazionals que asinas podrán alcorzar y os suyos barcuzios ferán biaches muito más curtos (agora s'entiende tot, no?). Y qué parlar d'Aral u os ibons pirinencos. Bi ha soluzión?


A o que imos: de bez, a naturaleza nos abisa y nos proporziona beroyos fenomenos naturals, como os que se i pueden beyer aquí. Altros fenomenos son catastroficos (un exemplo bien claro, en son os tsunamis), y belún d'els prebocato por o ser umano.




Aurora boreal:

Pero si un inzendio encorre a os lugars y a la chen, rai que tiengan millons d'euros: no podrá fer cosa. A impotenzia ye a mesma. Qué ferá un rico si casa suya se crema? Fuir a las cuatre suelas. Ixo sí, si un tierratremo sobate a la India, bi abrá 1.000 muertos, si o mesmo tierratremo sobate Chapón, ne b'abrá 2 (y será por bella enruena que les cayón en o tozuelo).



Breus y chicoz apuntes pa sentenziar que no tos/nos saldrá de baldes o que soz fendo...

sábado, 19 de septiembre de 2009

L'Aínsa


A (co)capital d'o Reino/País de Sobrarbe (mi viejo condado, señor de los montes, te estabas dejando morir... perdido, perdido país), L'Aínsa. Capital, a la suya bez tamién, d'o Biello Sobrabe. De toz ixos lugars y lugarons, que ne b'ha a manta: Escanilla, Mediano (aquí perdiemos o país), Mondot, Arcusa, Guaso, Chabierre d'Ara, Banastón, Castillazo, Santa María de Buil, Samitier, O Coscollar, Cosculluela de Sobrarbe...


A Plaza Mayor de L'Aínsa (imposible fer una foto en condizions, con tanto turista, mesmo con casorios y tot). En tot caso, si arriban en o blog os nobios, ya en tienen una altra foto.


L'Ara y a Zinca se chuntan, -más zientifico: la uno desemboca en l'altro-


No tos faiga miedo, que nomás ye acucutando a beyer quí pasa y a rezibir a la chen a o museu



Allí tenemos a Cruz Cubierta d'o sieglo XVI, bien zerqueta d'a zona istorica. A Cruz Cubierta de L'Aínsa tiene a suya leyenda...

Aquí: o chuego d'Onset, que quiere que o pueblo parle. Cuál ye ixe lugar que se i puede beyer dende L'Aínsa. Ye de bien soluzionar.
Podez dezir-lo en a encuesta u aquí mesmo:

A. Samitier
B. Castillón de Sobrarbe
C. Elsón
D. Guaso
E. Boltaña





domingo, 13 de septiembre de 2009

Qué ye de Knut?

No tos pensez que m'eba olbidato de Knut (antes, onset polar; agora, onsaz polar). De cabo cuan contino mirando as nobedaz que bi ha arredol d'o nuestro amigo. Qui no sepa quí ye, se puede mirar dos dentratas que escribié fa tiempo -l'año pasato- u puede consultar a Wikipedia, que mesmo i tien dentrata propia y en buena cosa de luengas (a beyer si belún s'anima y lo traduz a l'aragonés).

Aprobeito tamién porque parix que siempre cal que siga un cabo d'año u bella cosa parellana pa fer memoria de belún, como no lo comparto mica y en charraremos. Encara que en poquez días se ferá un año d'a muerte d'o suyo "pai" Thomas Dörflein, amigo d'os onsos.

Si a primera begata que en escribiemos, ya nos preguntemos que sería de Knut cuan fuese gran (cuan teneba zinco meses, ya pesaba 90 kilos) y en a segunda ya beyébanos disputas seriosas entre dos zoos alemans pa quedar-se-lo y fer pocha, en a terzera, cal charrar de nuebas d'os fastiosos diners. Pues, parix que o zoo de Berlín ha "fichato" a Knut por 430.000 €. Sí, como os chugadors de fútbol.
Y án le fería goyo d'estar a Knut? Estoi que, sin garra duda, sería perdito por o (que queda d'o) polo.



Encara que tamién no sé án será millor Knut: si en o zoo u en os polos. Tot ye mal, encara que ye de dar, que millor libre.Fa poquez días leyé que han feito un estudio zientifico -no m'acuerdo de qué universidá- an que siñalaban, dimpués d'estudiar os crapazins d'onsos polars de fa un sieglo y os actuals, que si fa zien años os onsos pesaban 500 kilos, agora pesan 450. Han perdito 50 kilos! Ya no son igual como antes. As causas? as de siempre: a contaminazión, a perda d'o suyo meyo... Por cada begata soi d'a opinión que as futuras chenerazions d'umanos que pueblen a Tierra -si sobrebibe- pa beyer bel can, árbol, cardelina u boleta, abrán a ir ta un museu; ixo sí, a o canto d'o burguer (sic).

Tamién, fa cuatre días que han meso, chunto con el, a una onsa, Giovanna, una amiga.

Encara que no dixa d'estar un caso con un unico interés, que ye o comerzial, por qué no s'adiuya a muitos altros onsos u muitos altros animals. Diz que everybody loves Knut, qué ipocresía! y os de demás, qué!

En tot caso, si, a lo menos, a istoria de Knut fese onra, antiparte de ganar millons d'euros a ixos matutans, pa fer beyer a complicata situazión por a que pasan os onsos polars...





Knut und Papi



Qui tienga fillos, ya podez amostrar-les a canta de Knut, y de bez, asinas (ya que aragonés no pueden ofizialmén) aprenden alemán...

domingo, 6 de septiembre de 2009

Puzos-fuens semontaneses

Bi ha en o Semontano una ruta (Ruta de los pozos-fuentes del Somontano de Barbastro) poco conoxita y no guaire -u pior- promozionata que recorre os diferens puzos-fuens que se reparten por o Semontano de Balbastro (encara que no sé cómo lo fan pero os franzeses conoxen tot y saben qué han de besitar en toz os lugarez). Tamién ne b'ha en a Plana de Uesca (Angüés, Albero, etz). Nusaltros nomás en charraremos d'os primers, d'os que en trobamos en Ponzano, Adagüesca, A Luenga (ne b'ha dos -antes más ne b'abió a lo menos tres-, amás d'un zentro d'interpretazión), Lagunarrota, Monesma...

En una zona d'a comarca como ixa, an que no ne b'ha guaires manantials en a superfizie, se miró de que l'augua fuese aczesible -d'a traza más comoda posible- a la chen pa os diferens usos que se'n fa. Se fizon en muitos casos sobre a roca y baxando por as escaleras construitas a esprés s'arribaba a o puzo. Caleba baxar pa arribar-ie mesmo 20 metros.


Encara no se sabe guaire bien quí los construyó. Parix que data d'a epoca meyebal (entre os sieglos XIII-XVI), encara que tamién podría estar d'a epoca musulmana. Afortunadamén s'ha actuato a tiempo y se rehabilitón cuasi toz els en a zaguera decada y se troban güe en un estato prou notable.



O caso ye que han feito onra dica fa poquetas decadas -muito poquetas- y han estato fundamentals pa tener augua en toz ixos lugars. Tot o lugar iba a buscar-ne con os cantaros.



Antes más os puzos-fuens teneban buena cosa d'augua y mesmo plegaba cuasi en a superfizie y no se i podeba baxar. Interesato, pregunté: nunca s'afogau alguno aquí? A respuesta clara: no s'ha afogau ninguno. Agora ya no'n tienen tanta y han quedato como un recuerdo d'o pasato más rezién.



Ruta d'os prinzipals puzos-fuens semontaneses

Actualizo pa, en altro orden de cosas, creyer que prou que belún d'os que leigaz isto, pensarez por qué Onset fa serbir a forma 'puzo' pa o castellano pozo u o catalán pou. Será bel conzieto suyo?
Ya leyé en un treballo de Vázquez Obrador fa tiempo que en aragonés a forma orichinal ye 'puzo', pos asinas nos lo fa beyer a toponimia. Ye, por tanto, una d'ixas muitas parolas que a luenga biba ha perdito pero que, como cuasi siempre, a toponimia l'ha mantenito.
Vázquez i nombraba bel toponimo que conteneba la forma 'puzo', que no remero. Ixo rai, porque en he trobato altro y, sin ir-nos-ne d'o Semontano, concretamén en Salas Altas: Fuente Ro Puzo. Punchaz aquí. Y por qué se denomina asinas? Pos ye de dar, como siñala a propia web, porque fa referenzia a un puzo. Ai!, a toponimia... que nos aportaría si la conoxésenos tota y de toz os lugars, rai d'an que siga...

Encara nos fa falta un Coromines, que recorrese tot o nuestro país, que replegue, estudie...