viernes, 30 de mayo de 2008

Encara bi ha chen sin 'civilizar'

Güe s'ha sabito que han trobato en l'Amazonas, en a güega entre Perú y Brasil, una tribu, que ye aislata de tot, d'a que dica agora no sabeba ni res. Allí son cuasi amagatos por o miedo a os explotadors d'a fusta en Perú y son cuasi acotolatos. Parix estar que son cuatre pueblos, de bellas 500 presonas cadagún. Pocos en queda. Fa bel tiempo parlé con una misacha peruana que, preguntando-le, me dizió que l'Amazonas peruano ye de l'estato y no bi ha garra interés en pribatizar-lo. Me fize contento. Pero poquet dimpués os plans de pribatizar parix que ya ronda por o tozuelo de más d'un.

Bel meyo de comunicazión -más d'un- diz que biben lexos d'a 'civilización' u que son sin 'civilizar', chustamén d'ixa atra chen -tan 'civilizada'- que quieren acotolar-los y estricallar, esboldregar, espaldar, fer pitanzas tot o suyo territorio ta que asinas no i quede garra árbol, nian fauna ni chen (cuasi un disierto como o d'os Monegros).

Ye curioso que cuan les fizon as fotos a reazión d'os indichenas estase prezisamén con arcos y bien armatos. Aquí lo podez beyer.

lunes, 26 de mayo de 2008

Reflexions d'Onset: Os pres


Imos a parlar d'un tema, encara que sía un poquet topico, pero que por cada día se nota más. No ye atra cosa que a puyada contina y firme d'os pres de tota mena de productos, sin garra exzepzión. Agora tamién se clama crisis. Por meter bel exemplo: a benzina ya ye por más d'1,2 € por litro, os alimentos basicos han puyato más d'un 80% a ran mundial, luego a luz puyará más de l'11%, a farina, os pisos ni parlar-ne...

Fa poquet estié bebendo una biera/ordio y cuan abié de pagar, estió gran a mía sospresa, cuan o cambrero me dizió 1,70€. Fendo cuentas dizes son 170 pezetas, pero no, que en son cuasi 300! e ixo que no yera ni en terrau, ni de berano ni res y, amás, yera a más chicota. No fa guaire, bels años, encara me foi memoria que baleban arredol de 100 ptas. pero dende alabez s'ha multiplicato por tres, pero, ye de dar, que os salarios no s'han multiplicato por tres (ni por dos). Pero quí puede cabidar? A iste paso drento de poquet ya serán 2€.

Pero no sólo que os bars, Onset estió en un forno, con nomás un euro, y, fueras d'o pan, no podeba mercar que dos productos de tota la botiga. As bolsetas de panizo frito fa cuatre mese baleban 43 zentimos agora son 76 zt., l'augua embotellata, de 5 litros, fa un mes baleba 43 zentimos agora en bale 55, cada semana puyaba 5 u 6 zentimos.

Istos casos son cutianos, pero si paramos un poquet de cuenta en ixa chen que tiene ninons (y ya si en tiene tres u más) y pagar a casa, no sé qué abrán de fer pa continar resistindo istas enrestidas economicas, porque lo tienen prou malamén. A hipoteca la serán pagando siete u güeito chenerazions. Igual como a chen que gosa bebir por denzima d'as suyas posibilidaz.

A yo igual me se'n da de quí sía a culpa, si de l'Euribor ixe, d'o petrolio u de Chikilicuatre... pero beigo que abremos a fer as pochas d'os nuestros pantalons más grans ta que i cullan toz os diners que caldrá lebar-ne u fer un furtadiners chigán. Alea jacta est.

martes, 20 de mayo de 2008

Pacharán


Imos a parlar d'una bebida, o pacharán, que forma parte d'a nuestra gastronomía propia, encara que no tiene guaire fama, más en tiene, y muita, o nabarro. O suyo orichen cal situar-lo en o Perineu nabarro y aragonés. M'han dito que mismo en lugars bien zerqueta de Uesca como Bizién en fan y, ye de dar, por a montaña en fan asabelo, encara que beluns no los replegan y dexan que caigan.
L'arañón (prunus spinosa) parix que ya en o sieglo XIX se comerzializaba y en a Edá Meya se conoxeba una bebida parexita. A parola arañón, por o que he leito amás de fer-se serbir en Aragón tamién s'emplega en o País Basco y Nabarra.
Güe ya ye industrializato y comerzializato por toz os cabos. Pero cal parar cuenta que i hai prou diferenzia entre o pacharán tradizional y o que se bende en as botigas.

O prozedimiento ta fer-lo -o que conoxco yo- ye pillar un zarpau d'arañons y ficar-los en una botella y emplenar-la d'anís dulze (i hai qui bi mete café u canela). Alabez no más cal dexar-lo, si fa u no fa, seis meses u un añet (seguntes qui lo dexa más u menos). Y prou. Y a beber-ne qué prou bueno ye. Pero ixo sí, que sía bien fredo.

viernes, 16 de mayo de 2008

Espelunga

De nuebas, Onset salió de casa suya, a onsera, y se'n fue enta una espelunga (espluca, espluga; cat. cova/espluga). Ye de dar que no ye una onsera, ye prou chicota. Bes-te-ne a saber si bi abió bel lupo u bel animalet. Qué tranquilo se bi ye! Mesos a pensar, talmén bel maqui se i amagó u bel fuyitibo... Quí sabe! Ombre, pero regular que belún que se tresbatise se i amagaría u que plebese como istos días...

Nomás os paxarez (y os pins) son testigos de tot o que i pasa...


Por zierto a toponimia tampoco falla, en Sobrepuerto i hai Espluca Juan, tamién tenemos La Espluqueta, una montaña que ye Espelunga, Espluca negra en Ordesa, Morrón de ra espluca (si en trobo más ya i meteré).












domingo, 11 de mayo de 2008

Toponimia de toz os días

I hai un conchunto de toponimos que se gosan fer serbir, por un regular, más a sobén que no atros y que tienen a 'particularidá' d'estar en aragonés -u a meyas-. Desgraziadamén muita chen no sabrá nian que son en aragonés... O prozeso castellanizador ha abracato toz os ambitos d'a luenga y entre els, prou que sí, a toponimia; encara que i hai diferens toponimos que s'han 'salbato' d'ista porga castellanizadera por os motibos que sían.
Aquí meto uns cuantos que m'han benito enta o tozuelo, pero n'i ha buena cosa más.

Quiero emprenzipiar por uno que ye amán de Balbastro (atro toponimo cuasi perdito que se rechistra en tota mena de fuens) que ye: O Pueyo / El Pueyo, un monesterio que ye prezisamén en un pueyo (como se i puede beyer bien en a foto), que se i plega por una carreterota. A toponimia no engaña y ye bien clara. En iste caso no se cambeó por Monasterio La Colina.
Tamién bi'n ha más 'pueyos': El Pueyo de Jaca, El Pueyo de Araguás...

Tamién tenemos atros que siempre s'han dito por o suyo nombre popular -fueras d'os papers y os retulos-, que son Santolaria y Santolarieta (en castellano -me pa- son Santa Eulalia la Mayor y Santa Eulalia de la Peña). Bi ha chen que mesmo se piensa que son lugars diferens.

Tamién tenemos lugars que han mantenito a suya denominazión popular, ye dizir, a orichinal: San Lorién, Chía, Castiello de Jaca, San Juan de Plan, La Caixigosa, Moriello de Sampietro... Con atros han feito barbaridaz como os Lumos u Santa María i la Peña.

Bi ha un atro que a yo me fa prou que ye: Peña Foratata. No falla, ye contundén.


Atros tamién son prou claros como a Canal Roya (belún mete el Canal Roya (sic)), a Canal d'Ipas, Tuca Roya... u en qué lugar no bi ha bella fontaneta (u fondaneta).

martes, 6 de mayo de 2008

Romanze de Marichuana


Continando con a literatura tradizional -en iste caso de transmisión oral- meto l'archiconoxito Romanze de Marichuana, en bersión replegata por -o mío admirato- P. Arnal Cavero.
Estió musicalizato por o grupo "Alto Aragón", de Chaca, si trobo a canta la ficaré aquí.
Tos dexo con ista chicota alfaya d'a nuestra literatura.







De los Altos Pirineos
me'n baché ta tierra plana
pa' ver un amor que tiengo
que se llama Marichuana.

Ye una moza muy rolliza
güellos negros, nariz chata;
tiene más juerza que un güey
y más... ancas qu'una vaca.

En a pocha d'o gamboy
t'he bachato unas manzanas
pa'que tú veigas l'amor
que te tiengo, Marichuana.

Juntaremos o bodofio
y toda la parentalla,
y as alhajas que yo tiengo
te las diré en dos palabras.

Tengo una sartén sin coda
y una olla desansata,
y os espedos pa'asar
yo me los faré de caña.

También me faré de bucho
os tenedós y as cucharas
y a rueca con o fuso
pa'filar en as vilatas.

Ya nos claman ta la ilesia
nos dijon cuatro palabras;
me preguntó iño retor
si quereba a Marichuana.

Le dije: iñor retor,
a pregunta ye escusata;
¿no sabe que yo la sigo
como lo buco a la crapa?

Encara queda bella estrofa más. Si belún no las conox, ya las i meteré.

viernes, 2 de mayo de 2008

Zinca

Onset, istos zaguers días, ha salito fuera de casa suya, a onsera, y se'n ye ito difuera d'o suyo abitat natural. Y ascape se nota cuan beis o riu Zinca, dende Fraga, a capital d'o Baix Cinca, que no i hai garra montaña. Cal dezir que i baxaba buena cosa d'augua. I beyerez en o riu uns chicoz animalez, por parellas u por colletas, tranquilez.
Por iste riu, dende alto, baxaban os nabaters (encara güe fan una trobada añal pa baxar en una mena de nabata) dica plegar en a mar. Qué en sería de bonico ixe espectaclo! Cómo china-chano empentaban por ixas auguas con rasmia pa mirar d'abanzar y aconseguir o suyo ochetibo. Cuántos quilometros no recorreban! mesmo belún regular que se chugaría a bida.
Parix una mena d'odiseya a trabiés de l'augua y, con os elementos, mirando si les dexan continar o suyo biache.

Tamién cal dezir que en an sintié más parlar en catalán estió en o conzello. Ye más, cuasi exclusibamén se i parlaba en catalán.