domingo, 28 de diciembre de 2008

A la fin

A la fin, seguntes mete a edizión impresa de l’Heraldo de güe, a Lei de Luengas d’Aragón tira enta debán y será la primer lei que s’aprebe en l’año nuebo. Parix que, en una reunión entre o PSOE y o PAR, dezidión que se presentase en as Cortes d’Aragón y que toz dos la empentarán.


Seguntes ixa informazión, l’aragonés y o catalán serán consideratas luengas propias d’Aragón, podendo fer-se serbir debán d'as autoridaz, pero nomás de maitins -de 9 a 13 h-, no pas se ferá de tardes, por falta de presupuesto.


En l'amostranza, se ferán clases d'aragonés si bi ha una demanda de 54,5% + 1. Tamién, por atra man, se mirará de fer un periodico diario en aragonés -O cacherulo- y una canal de tv. José Ángel Biel declaró que una d'as primeras primeras midas, en ixe sentito, ye doblar a serie de debuxos chaponesa Shin Chan, Os Pitufos, as peliculas de Paco Martínez Soria, as de Jackie Chan y as de Fernando Esteso y Andrés Pajares. Antiparte anunzió que son parlando con os promotors de Gran Scala pa que faigan o parque trilingüe (parix que o lema será: juega, chuga, juga).


Os sectors extremistas azientificos, debán d’a nueba situazión chenerata, han anunziato que no reconoxerán que Aragón siga un territorio trilingüe, y que se negarán a que o castellano, luenga de Castiella, s’imponga sobre as demás, ye dizir, o castellano de Madrid no quieren que s’amuestre n’as escuelas aragonesas. Consideran que ye una dictadura que se ye fendo dende Madrid pa acabar con as luengas aragoneses.


Antiparte han asegurato, seguntes un estudio que han feito, que son 159 as luengas diferens a o castellano que se parlan en Aragón. De resultas caldrá parar mayestros y profesors d’as 159 luengas y prou que traductors e interpretes. Se conox que ya son replegando firmas y metendo apegallos por toz os cabos. Insistión, más que más, en que se fese de camín o doblache, en as 159 luengas, de Shin Chan.


As luengas aragonesas las distribuyen en diferens familias lingüisticas: aragonés oriental, meridional, sureño, norteño, pirinenco, lliterà, ultra-oriental, bajo zaragozano, chapurriau de Casa Pelaire, noruesteestesur, suroriental, meyo-sureño... Qui refuse ixa clasificazión ye antiaragonés.

martes, 23 de diciembre de 2008

O empanadico

Diz que agora que semos en istos días se gosa fer o empanadico. Encara que o d'os días rai, ye pa Nadal cuan se'n fan -en beras a clau ye en as crabazas-.

Yo he de reconoxer que cuan lo prebé por primer begata no me fizo guaire goyo. Manimenos malas que bas minchando-ne día par d'atro, a la fin, cayes. Y bien buen que ye!

Diz que agora tamién se'n fa de mazana -yo no lo he prebato, parix que o tradizional siempre eba estato a narancha-, y tamién s'ha cheneralizato a demanda y en benden a embute en as botigas de diferens lugars, más que más, os orichinals d'a comarca de Uesca (Abiego, Angüés...). No sé a cheografía d'o empanadico, dica án se'n fan.

Si belún no los conox, cal siñalar que pa qui siga laminero como os gatos no les ferá burro falso . Aquí tenez os ingrediens -u cuasi toz-: farina, crabaza, empreñatuera, narancha, augua, azeite, güego, zucre. I hai qui i mete pansas, pimiento u o que le pete.

Pos ixo, salú.

jueves, 18 de diciembre de 2008

Parolas que amagan

O lenguache ye un campo ubierto, un campaz, una demba. Y por ixo mesmo se gosa emplegar seguntes os intereses de cadagún, ye un chuego de parolas que se pueden manullar como se quiera.

Yo ya i he parato cuenta fa tiempo, pero agora con ixo d'a 'crisis' encara se i bei más. Un exemplo de siempre ye denominar arte (sic) a torturar a un animal.

Exemplifico: ya fa bel tiempo que se parló d'un caso como ye "daños colaterales", pa referir-se a o que siempre s'eba denominato como "víctimas inocentes" u "víctimas civiles". Ye dizir, aquels que cosa han a beyer con a guerra, ya no son "víctimas", ni "inocentes", ni "civiles". Nomás ixo: son consecuenzias colaterals. Como tamién pasó con as "guerras" rebaltizatas como "intervenciones militares".

A la propia crisis se l'adorna(ba) dica fa poco como "recesión económica". Tamién o feito de que una fabrica tancase as suyas puertas y se'n ise bien lueñes a continar ganando diners a espuertas, pagando poquet a os treballadors, se le diz "deslocalización". Un atro caso ye o "crecimiento negativo" (??), dende cuán i hai creximiento enta baxo, no será "decrecimiento" u "recesión" . Cal reconoxer que istas parolas quedan bien, fan o suyo treballo: amagar. Agora, un d'os zaguers ye ERE -"expediente de regulación de empleo"-, que asinas queda bien bonico, ardonato, bien pincho y no ixe fierizo "despidos masivos". Parix que d'ixa traza s'amagan as realidaz, tot ye diferén, no ye tan dramatico. M'entrefilaba que yera atra cosa, si no ye que un ERE, no pasa cosa, bai! N'i hai a embute d'ixos casos, chicoz eufemismos que miran d'amagar, u, millor dito, ocultar.

viernes, 12 de diciembre de 2008

Fotos d'un sieglo

No fa guaire fizon, en un periodico dichital, una mena de concurso sobre a fotografía que sería la más representatiba d'o sieglo XX. Como yera de dar, muitas -u cuasi totas- son imáchens de guerra, un indicador prou aclaridor de cómo fue o sieglo XX.

Como me parexió prou interesán y curioso, en meto beluna (a beyer cuál tos parix a ganadera):


Marins d'EUA, en Iwo Jima (1945)


L'arribada d'o ser umano en a Luna (1969)

Mesacha afgana (1984)

Albert Einstein (1951)

Soldaus d'a URSS en o Reichstag (1945)

Bomba atomica, Nagasaki (1945)


Ernesto Che Guevara, en L'Habana (1960)


Conferenzia de Yalta (1945), punto clau en que naxió a guerra freda


Estudián debán d'os tanques en a Plaza de Tiananmen (1989)

Treballadors (1932)

A fambre y o butre aguaita y se mirar fito-fito a qui puede estar...
(1994, pero podría estar de cualsiquier día de cualsiquier año)



Yo m'atribo a meter a que -talmén- sía la foto d'o sieglo XXI...

martes, 9 de diciembre de 2008

Tornando con Knut

No fa guaire que parlemos de Knut (lo podez beyer aquí), ixe onset polar, que su mai refusó y fuen os treballadors d'o zoo de Berlín qui parón cuenta de l'onset, más que más, Thomas Dörflein.

Fa poquet, o día 5, que Knut ha feito dos añez, mide dos metros y meyo, y pesa bels 200 kilos, ya no ye l'onset d'antes, ya ye un onsaz.

Alabez, cuan escribié por primer begata sobre l'onso, ya me preguntaba qué pasaría con Knut cuan se fese gran y no fuese ixe onset boniquet y grazioset, cuan pesase o que pesa güe, y dexase d'estar chicorrón pa estar un onsaz.

Ya tenemos respuesta a totas ixas preguntas. La podez leyer aquí encara más claro aquí. Parix claro, si Knut ya no ye rentable (sic) ya se'n puede ir bien luen, que no lo quieren, cal fer pocha, cabidar, dimpués de emplenar-nos as pochas con l'onset... que se'n baiga a muir cardelinas, a escaparrar, que se pudrixca engarcholato en bel rezinto perdito. Asinas ye o sistema, y sin tartir. Agora ya lo son mirando una "suzesora", una onseta que se diz Flocke (un atro animalón que explotar dica que no siga rentable, alabez, au!).

He leito que en 2007, o zoo de Berlín obtenió 5 millons d'euros a trabiés de Knut. Mesmo os de Hollywood ufrión a o zoo de Berlín que Knut se combertise en una estrela de zine (con cantidaz millonarios pa o zoo).
No sería chusto que le fesen unas instalazions dignas con ixos diners, y amás continarían ganando diners a espuertas.

O que nos queda claro dimpués de tot isto ye que iste mundo no ye, prou que no d'os animals, ni d'as personas... ye d'os diners. Os diners gubiernan y nos enfilan a toz, como güellas u corderez, por o camín... que els quieren.


viernes, 5 de diciembre de 2008

Antes más

Continando, seguindo lo camín por a literatura altoaragonesa que ha feito serbir l'aragonés como beíclo d'exprisión, güe nos aturamos en o Semontano, concretamén en Adagüesca.

Astí pasó 12 añez Chuana (u Juana) Coscujuela, (1910-2000), qui escribió A Lueca, o best-seller d'a luenga, una nobela autobiografica que narra la bida d'antes más en o Semontano de Balbastro -y me pienso que de tot l'Alto Aragón-. Güe tot o que nos describió l'autora, ye dizir, as cosas d'antes más -cuasi incluita tamién a luenga- han desparexito, s'han amerato como lo bin con auguas foranas que han feito que perdese a suya sapia orichinal.

A Lueca talmén podría considerar-se a nobela de l'aragonés. M'explico, o referén d'a literatura, que represienta en bella mida la propia luenga, que ye reflexo de tanta chen y de tantos lugars, que ye escrita en un lenguache d'o pueblo, ye espontania, conta o que a muitos les ha pasato: bibir de malas trazotas y emigrar. Regular que belún que l'aya leito, lo abrá feito con os güellos enrasatos de glarimas.

A luenga que se i reflexa ye a propia d'a zona, encara que a sintaxis ye prou "contaminata" por a castellana (se i troba a faltar muitas construzions tan comuns como: malas que, regular que, no berdá, en que, cuántos no, que no...) y i hai parolas que ta par d'alabez encara se conserbaban (que no alzaban) y güe se mantienen que no las i trobamos. Pero, por un regular, ye fidel a la luenga. No ye pas una critica, porque, por atra man, ye normal porque ye a luenga que se feba memoria de cuan yera chicota, más que más, a que parlaban os biellos; prou diferén de o que se conserba güe. Ye prou meritorio o resultato final.

Como ye de dar que no puedo copiar tot lo libro, en meteré dos fragmentos, que no ye de buen fer. Chustamén quereba meter o mesmo que ya penchón Os Zerrigüeltaires. Asinas que determino de meter-ne dos diferens.


Ángel treballaba dende punta de día asta que se feba de noche. Todo lo más ganaba de seis rials à dos pezetas al día y l'en pagaban con comestibles, patatas, trigo, azeite, bino y otras cosas. Le daban a comida, que sólo yera sopa y recau, y pan y bino o que quereba.

Pa fiesta mayor, Nabidá y Pascua s'echaba mano d'o conejar y gallinero; tamién s'iba t'a carnezería à comprar cordero. A carne se teneba que pagar con dinero, que acostumbraba à ser cuando s'eba llenau de muescas una caña de medio metro, partida d'arriba abacho y con cortezicos ta lau y lau. (p. 19)


L'ibierno duraba más que un año sin pan; no abeba luz eletrica. M'acuerdo cuando la puson en a calle y a chen rica la entró t'as casas. Una bombilla, con muitas baras de cordón, la estiraban ta os cuartos, cozina, escaleras, patio y cuadras. Toz os críos d'o lugar, cuando la daban por a noche, oy, la Birgen!, qué griterío u qué bulla, callejeando por o lugar. Bienga à boziar:

-¡A luz, a luz!

Sobre tó en as noches de frío y niebe, os lobos y foínas feban d'as suyas pa bier d'alcontrar qué comer por os corráls.

As calles son empedradas de ruellos grandes como cabezas de criatura. De noches te dabas güenos talegazos. ¡Menos mal qu'ibas con abarcas u alpargatas! Pero, aun así, no te librabas d'ir crismiau, con crostas en as rodillas u con rebullons en a cabeza. (p. 170)

domingo, 30 de noviembre de 2008

O mirallo mirandés

O mirandés ye una parla que se considera como parte d'a luenga astur-leonesa. Se charra en a rechión de Tras-os-Montes, Miranda do Douro, enta par d'o nordeste de Portugal y tien bels 15.000 parladors.

Os parladors, más que más, d'os lugarons aislatos han considerato, por un regular, a suya luenga como "parlar mal" u "fiero". Tamién a perda d'a luenga, como en o caso de l'aragonés, tien os mesmo oríchens y causas.

En l'año 1999, Portugal reconoxió lo mirandés como luenga d'o Estato y tamién reconoxió lo dreito d'os parladors a parlar n'a suya luenga, encara que no lo declara ofizial. Podez consultar a lei aquí.

Como se i bei ta Portugal no ye garra problema reconoxer y protecher una luenga que nomás parlan que 15.000 personas, d'os que 5.000 la tienen como primera luenga (15.000 sobre 11.300.000 abitadors de Portugal). B'ha belún que podría pillar o exemplo por istas tierras. Estoi que os portugueses -u as autoridaz que aprebón ixa lei- entendeban o mirandés como una riqueza cultural y no pas lo consideraban un problema.

Tamién en ixe año, 1999, s'establión, de conchunta entre a Unibersidá de Lisboa y o conzello de Miranda do Douro, unas normas ortograficas (diferens de l'asturiano) basatas en as d'o portugués. En iste punto me s'entrefá que caldría que colaborasen con asturianos y leoneses (y zamoranos). Se conox que en zaguerías son treballando en ixa linia.

O mirandés mira de abanzar, de fer garras, de consolidar-se como a luenga d'o territorio, de fer-la biba... ta tot ixo conta con l'aduya d'o gubierno estatal y local.






Podez biyer un reportache sobre ixa parla:






que contina aquí.

martes, 25 de noviembre de 2008

Sin parolas

Un se piensa que ya ha sentito tot. Pero siempre, de cabo cuan, sientes bella cosa que t'enluzerna, belún que te ubre os güellos, que t'amuestra la berdá, a realidá, que dica agora tot yera falso, que nos embolicaban... paras cuenta, creis que cómo s'ha puesto bibir sin ixas opinions, que cómo ba a cambear tot! Qué poco ha abanzato a zienzia! Pero bien se'n bale que, a la fin, biyemos a luz. A la fin tot lo conoxemos. O que se conoxeba dende siempre como absoluto, que parixeba prou asentato, no pas yera asinas.

Alabez, yo, a lo menos, me quedo sin parolas, sin poder dizir ni piu. embabiecato. Debán d'ixas autoridaz, toz emos d'estar sin tartir.

[...] Rudi, que hizo esta afirmación a los medios de comunicación en Huesca tras asistir a un desayuno de trabajo con mujeres empresarias altoaragonesas, ha admitido la existencia de en Aragón de lenguas propias "muy cercanas al catalán" en algunos casos y en otros "no tan coincidentes".

En este sentido, situó la lengua hablada en el municipio oscense de Fraga entre las "cercanas al catalán" y las utilizadas en diversas poblaciones del Pirineo y de la comarca del Matarraña (Teruel) entre las "no tan coincidentes".

Fuen: http://www.heraldo.es/index.php/mod.noticias/mem.detalle/idnoticia.31322

Qué gran yes, Luisa Fernanda! O unico que se le pasó ye que en Groenlandia a luenga ya ye una miqueta menos catalana -pero no guaire-, por Alemania encara se siente bella parola (petit, voler, nou, dolç, cotó, abreujar, racó, etc.), malas que plegas en Rusia no s'ascuita so que me'n vaig, tinc fred, ja hi tornaré y poqueta cosa más. Ah!, ixo sí, en China s'ha perdito de tot (i trobas bel Josep Jintao, Andreu Chan u mesmo Montserrat Hi u Mao Palafrugell i Puig, pero prou), pero en Mongolia encara resiste, parlan igual como en o Moncayo.

Dios me'n guarde.

jueves, 20 de noviembre de 2008

País de anochecida

Con iste títol no me refiero a o sobrebuén disco de La Ronda de Boltaña. Encara que puestar que tienga bella cosa a biyer, seguntes se mire.

Ya be de fer dos u tres meses que a Expo Zaragoza zarró as suyas puertas. Antes que no emprenzipiase, yo teneba dos cosas prou claras: la uno, que a suya repercusión mediatica sería cuasi nula, y l'atro, de resultas de l'anterior, que os aragoneses (mastos, fembras, mullers, ombres, ninos, lolos...) se quexarían de tal feito, dirían prou: nusatros existimos, somos pocos pero existimos.

Ha de quedar claro que no quiero esfender ni criticar a Expo. Senzillamén porque no i fue, seré d'os pocos aragoneses que, diz que, no i fuen/fuemos.

Ye de dar que a primera custión que nombrábanos antes se cumplió, pero bien cumplita. Un feito d'ixas caracteristicas, unico en ixa dimensión, y amás que yera global, "internacional" seguntes deziban, no tenió cuasi repercusión en os meyos de comunicazión españols, sí, como ye de dar, en os aragoneses (u, millor dito, d'os de Zaragoza). Mesmo a TV3, o primer día, fizo un plató en Zaragoza, y bi parlón prou. As canals cheneralistas españolas no parlón so que cuatre cosas, como de bislai, como si a Expo s'estase fendo en Filipinas, a Guayana, Angola u en Osetia. Enzerté, encara que no yera de mal enzertar.

Como deziba, me pensaba que debán d'ixa ignorazión contina, os aragoneses, por meyo d'a voz y d'a parola, darían ferrete y no dixarían de quexar-se: bella carta en o periodico, bel manifiesto... bella cosa. Dirían: prou, que nusatros existimos, fez-nos caso, ninos. Sí, somos aquí alto, os d'o cacherulo. Que no nomás existimos cuan pasa bella angulema.
M'entiboqué, encara que tampoco yera d'estraniar.

Isto tamién gosa pasar con atros territorios (Ávila, Ciudad Real, Zamora, Palencia, etc.), que sabemos que existen por os libros de cheografía, porque por atra cosa.

Continaz anocheciendo.

jueves, 13 de noviembre de 2008

Un can con suerte


Dimpués d'o zaguer post, que estoi que caleba fer-lo, prou duro. Güe tamién charraremos d'animals encara que, dende un punto de bista, prou diferén.
Abe años que se fizo lo primer anunzio d'a lotería de Pancho, un can que feba toz os mandaus que le mandaba Ramiro Benítez, dica que un día Pancho tamién aprendió a lebar a lotería y tocó. Asinas que Pancho desaparexió y Ramiro ya no l'ha tornato a biyer.

Y ye que o pobret de Pancho enfilaba as agullas, feba o fregote, apatrusquiaba a casa, paraba as comidas... Ya sería bien farto. Agora s'adedica a bibir de pistón. Y bien que fa!

A yo que istos mundos propagandisticos y publizitarios que nunca m'han interesato mica, l'anunzio iste ye l'unico que m'ha feito goyo y que siempre que lo beigo, me'n rido prou. Encara que no han aconseguito que merque lotería.

Si tos querez entretener en ista web: www.loquepanchosellevo.com, i trobarez chuegos y bella cosa más.

De videos en trobarez a embute aquí: http://www.youtube.com/view_play_list?p=EE7E964898A7F15D

Asperemos que Pancho no torne

miércoles, 5 de noviembre de 2008

O maltrato a os animals: un crimen legal




"Nos vuelve enfermos invocar cada día las bendiciones de Dios, el Compasivo, si no practicamos la compasión elemental hacia nuestras criaturas amigas"

"La grandeza de una nación y su progreso moral pueden ser juzgados por la forma en que son tratados sus animales"

Mahatma Gandhi


Siempre he creito que as soziedaz abanzan si se dan dreitos a las minorías, s'ha feito con os omosexuals, con as personas dependiens..., pero y os animals? Os animals han feito onra a os umanos dende tiempos inmemorials como fuerza de treballo, se les ha espellato ta fer bestuaches, nos los emos minchato, se les fan experimentos que acaban en a muerte, se los ha muerto por esporte (sic), por "espectaclo" (sic)... y tot ixo a truca de qué? Ya lo digo yo: de cosa.

Cal siñalar que o maltrato a os animals no ye restrinchito a un país. En países, que se les denomina "desarrollatos" (será economicamén, no pas moralmén), como Canadá, an que fan barbaridaz con as focas, u Dinamarca, an que fan atro tanto con delfins.
I hai, por desgrazia, muitas formas de maltrato a os animals. Beluna, como ye de dar, ye refusata por cuasi toz, manimenos n'i hai d'atras que no, que en cuenta d'estar una bergüeña son emponderatas. Soi parlando d'as autodenominatas "corridas de toros" u o que ye o mesmo: torturas a os toros dica que mueren. Tot un insulto a la intelichenzia umana.

Y digo que ye un insulto a la intelichenzia umana porque os pseudo-"argumentos" que sueltan no son que un conchunto de fatezas y mentiras sin garra fundamento. Nomás en comentaré belún:


- A mafia que embolica ista mena de tortura diz que o toro de lidia ye una raza unica y que grazias a la lidia sobrebibe, sino ya s'ese extinguito (???). Por ixe regle de tres a toz os animals en periglo d'extinzión (onsos panda, lupos, ballenas, lupos zerbal, etz.) caldrá torturar-los dica morir ta que no desaparixcan. Pero ye más, no existe garra raza que se denomine "toro de lidia" nomás son que os toros que trigan ta torturar-los.

- Diz que os catalans quieren eliminar d'o suyo territorio as torturas a os toros porque "quieren romper España". Por qué no se diz que en Canarias as "corridas de toros" son betatas abe años y dengún ha dito que Canarias quiera "romper España". ¿Por qué s'amaga ixe dato?
Cal emponderar y reconoxer a faina feita por os catalans, pioners en ixe sentito.

- Diz que o toro no sofre. Pero si cuan una mosca se mete denzima d'o toro, íste con a coda la esfuria, prexinaz-tos cuan le claban ixos punchos.


Baxo garra costumbre, tradizión u custión istorica se puede chustificar a tortura a os animals. En bel país mulsumán ye común matar a peñazos a las mullers por delitos d'alduterio. Estoi que encara que siga un costumbre ye una barbaridá y caldría acabar con ixo de camín. Manimenos me s'entrefá que belún d'os que afirman que torturar y asesinar toros ye un arte (sic) biyerían que ixo ye chustizia u, mesmo, arte y cultura. No m'extraniaría mica.




A tauromaquia (u millor dito, tauromafia) no ye que una mafia que, a pur de torturar y asasinar mils de toros, fa negozio ganando millons d'euros a l'año. Toz nusatros, por o feito d'estar ziudadanos españols, pagamos 40 € a l'año en subenzions a ista tortura. ¡A l'año son 564 MILLONS D'EUROS! Miraz-tos aquí.

Quiero remerar que, entre nusatros, teniemos a un gran animalista, Pedro Arnal Cavero -miembro d'a Sociedad aragonesa protectora de animales y plantas- que ya en os años duros d'o franquismo escribiba articlos prou duros cuentra as torturas a os toros y zitando-ie buena cosa d'intelectuals contrarios. Atros animalistas y antitaurinos conoxitos son: Pío Baroja, Albert Einstein, Edison, Kant, Gandhi, Tolstoi, Gandhi u Darwin.

Afortunadamén parix que por cada begata menos se fan torturas por a tv. A tv aragonesa (?), en a suya linia, en fa. De cabo cuan cuan gosaba biyer a tv, fendo zapping biyeba a tv andaluza y ye norma cheneral fer torturas a os toros u programas monotematicos. O pior, y que ye más perigloso, ye fer programas de ninos an que sale ninons, de tasamén tres u cuatre añez, bestitos con o trache d'os torturadors dezindo que malas que sigan grans querrán torturar y asesinar toros como treballo. Bella cosa muito grau falla. Bien se'n bale que a lechislazión no permite tener armas a os ninos sino belún d'istos bel día se cargaría a buena cosa de chen -como en EE.UU. u atros países- en bel instituto u quemisió. Si tan poca considerazión tienen por a bida d'un animal, que amás lo quieren torturar y asesinar, que les costaría de fer-lo con atros sers. Ye o mesmo.

Belún de busatros, dimpués de leyer tot isto, talmén se piense que Onset ye prou radical u extremo en iste tema. En ixe caso, animo a qui creiga ixo que se documente, leiga u nomás se mire diferens imáchens sobre ixa tortura, y alabez parará cuenta que no he dito garra farinazo, y que, más bien, m'he quedato prou curto. Ya podez contar que m'he callato muitas cosas.
Tos consello que tos mirez o blog d'a Colla Antitaurina Oszense. Más que más iste articlo "Cuestiones sobre la tortura" u tamién os Dreitos d'os Animals.

Una cosa cal dixar clara. En iste tema, no se puede estar ambiguo: u a fabor u en cuentra.

Dende aquí, tot o mío odio, disprezio, repugnanzia y atros setimientos y deseyos parexitos a tota ixa chen que partizipa d'a tortura (torturadors, asesinos, espectadors, meyos, taquillers, etz).

Cuan pase o tiempo y arribe una chenerazión de chen que elimine definitibamén d'a Tierra as torturas a os animals, porque as chenerazions de güe no son prestas ta abanzar en ixe sentito, fez-tos memoria que i abió chen que nunca estiemos a fabor y que luitemos en cuentra.


¡Qué de buen fer ye tortura a animals drogatos, dimpués de buena cosa d'oras de transporte, enluzernatos!

Me fa duelo de meter istas imáchens en o blog pero estoi que he de fer-lo. ¡Qué millor argumento! Más bale una imachen que mil parolas.

¿Isto lo consideraz arte, cultura, fiesta? ¿Quí tiene razón, nusatros u els?

Ista elementa, en cuenta d'estar engarcholata, gana millons por torturar animals y bien que se'n fa contenta que o toro aiga bulcato dimpués d'aber-lo torturato.

Arte 100%. Ni Leonardo da Vinci lo fería.







Aquí i podez biyer cómo l'animal en garra momento sofre. Ixo royo no ye pas sangre, ye ketchup que se chita denzima o toro. Malpensatos!

Aquí lo gran artista (sic) con dos trozos de carnuz, esmelicando-se firme



MUITA BERGÜEÑA FA CONSIDERAR-SE SER UMANO CON TOTA IXA CHENTOTA D'ASASINOS Y TORTURADORS


En remeranza de toz os toros torturatos y asasinatos
(bel día pagarán o que son fendo)

lunes, 3 de noviembre de 2008

As cosas por o suyo nombre

Maitín diz que se dezidirá quí será o presidén d'Estatos Unitos. Aprobeito ixa enchaquia ta charrar sobre una custión que, por un regular, pasa sin tron ni son.

Me soi referindo a ixe feito tan cheneral como identificar un continén, America, con un unico país, Estatos Unitos. No ye custión d'una chen determinata, prou que no, sino que ye, como digo, cheneral a cuasi toz.

Biyendo os meyos parix que, cuan parlan d'"elecciones americanas", a chen de Managua, Montevideo, Montreal u Medellín dezidan maitín o suyo presidén. Mesmo belún diz que s'eslechirá o nuevo presidén d'America (?). Ye de dar que no.

Pero no se queda sólo que en ixo son sintagmas prou comuns: gobierno americano, sueño americano, imperio americano, rock americano, dólar americano u americano ye prou ta indentificar sólo que a os naxitos d'EEUU. U tamién cuan parlan de "cine americano" se refieren a o que se fa en Caracas, Buenos Aires, Brasilia u en Trinidad y Tobago.Os exemplos son un ziento.

No beigo mica chusto que se faiga ixa indistinzión, no tiene garra sustento istorico, ni cultural ni cheografico, ni cosa. Tamién cal reconoxer que i hai americanos, que no son d'EEUU, qui se refieren a ixe país como America, pero no pas toz els lo fan.

Fa tiempo, en TV3, biyé un reportache en o que parlaba una muller de Canadá y se quexaba que o termino America nomás englobase que a un país, antimás creyeba que se formulase bella parola catalana ta nombrar a os orichinarios d'EEUU, porque en catalán se fa serbir o termino "nord-americà", que literalmén abracaría tamién a Canadá y a Mexico, y no sólo que a EEUU. (En aragonés caldrá que pensemos bella cosa).

Ya en 1823, Monroe, presidén ta par d'alabez d'EEUU, dizió: "America ta os americanos". Regular que ya nomás se referiba a o suyo país.

Bels años dimpués, o gran libertador Simón Bolívar, un bisionario en tantas cosas, en 1829, afirmaba: "Los Estados Unidos de Norte América parecen destinados por la providencia para plagar la América de miserias a nombre de la libertad".


martes, 28 de octubre de 2008

Reflexión d'atri

Leigo en o Periódico de Aragón, de güe, dos cartas d'opinión de dos lectors que, a lo menos, fan reflexionar prou, más que más -ta yo- a primera. Son claras, elocuens y dreitas. Muitos i abremos pensato asabelo.

D'a primera nomás comentar que ye de dar que o sistema educatibo ha fracasato, pero ya fa muito tiempo y nunca s'ha quiesto apatrusquiar-lo. Cuan cambea o gubierno se fa una lei nueva d'educazión que en cuatre años se bulca. Entremistanto l'amostranza empiora por cada begata más. Y en pagas d'ixo, quí t'asegura que en que acabes a carrera tendrás treballo. ¿Cuántas carreras no tienen garra futuro u ye limitato a una salida? A yo se m'ocurren muitas. Y no ye custión de dispreziar, prou que no, a os soldadors, mecanicos, piquers... me foi contento por els pero i hai cosas que fallan.

D'a segunda carta estoi que no cal parlar-ne, no i hai cosa más a dizir.



ENSEÑANZA

¿Para qué?

***Antonio F. Escuer

***Zaragoza

Soy maestro con 33 años de docencia. Lo que les cuento es real. Ex alumno: conflictivo a tope, "objetor escolar". Abandonó su escolaridad obligatoria a mitad de la ESO. Terminó en un taller ocupacional. Hizo un curso de soldadura. Ahora cobra 2.600 euros al mes y no le falta trabajo.

Ex alumna: diplomada en Turismo; inglés y francés aprendidos estudiando y trabajando en ambos países; situación laboral, tras la Expo 2008: en paro. Ex alumna: diplomada en Químicas; licenciada en Tecnología de los Alimentos; situación laboral: en paro. Ex alumna: Licenciada en Químicas y Doctorado en Ciencias Ambientales por la Universidad de Viena; situación laboral: en paro. Ex alumna: Licenciada en Historia. Doctorado en Tokyo; situación laboral, tras la Expo: en paro. ¿Entienden ahora el título de la reflexión?

Para qué sirve la escuela, el instituto y la Universidad?... Sinceramente creo que sobra todo.

CRISIS

¿Confianza a quién?

***José Luis Catalán

***Zaragoza

Los ciudadanos de a pie vivimos tiempos perplejos ante la crisis actual, donde todo el mundo pide confianza, ¿pero a quién? ¿Al señor Botín, que cobra 10 millones de euros anuales o a cualquier presidente de caja o banco más humilde que cobra 3 millones de euros anuales como mínimo? ¿Al señor Zapatero, que dice que la crisis no la van a pagar los ciudadanos, pero luego pide tocar la caja de la Seguridad Social? ¿Al señor Rajoy, que no hay forma de que se ponga de acuerdo con el Gobierno en materia de terrorismo, pero que apoya rápidamente el retocar el pacto de Toledo y el dar dinero a los bancos y a las constructoras? ¿Al señor Solbes, que dice que esto es una desaceleración y luego se convierte en la crisis mas importante del capitalismo actual? ¿Al sistema americano, que censura que el señor Chávez nacionalice la Banca y ahora la nacionalizan ellos? ¿A los empresarios sin escrúpulos que hacen suspensión de pagos? ¿A los sindicatos, que viven aburguesados? ¿A quién damos confianza?

http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/noticia.asp?pkid=451109

viernes, 24 de octubre de 2008

Chamineras sin fumo

Chamineras sin fumo ye o títol pero tamién podría aber estato: lugars sin chen, lugars perditos, xeras amortatas... Igual se'n da.
Cualsiquiera bale ta describir una realidá que han sofierto a saber qué lugars d'o nues
tro país.

No i hai chen que escatize o fuego ni clabe tizons en a xera ta que as flamas continen puyando y fendo-sen grans;
ni ninons que s'encorran por as carreras; ni lolos que, en as nuez d'ibierno, conten contez a os ninons en as beilatas; ni chen que replegue as almendras d'as almendreras; no se sienten parlar as biellas parolas d'o país... No i hai cosa.

Os nuestros lugars, os que encara i hai chen, tienen mal futuro. Gosa aber-ie chen prou endiata, biella, sin garra mena de desarrollo que asegure o futuro d'o lugar. No s'ha feito una politica seriosa que asegurase a la chen en os lugars. En pagas de no fer una politica seriosa, s'ha feito una politica que ha faborexito a emigrazión t'as ziudaz, nomás cal biyer a politica idraulica d'o sieglo pasato (Chanebas y Mediano os suyos maximos exponens pero no pas estión os unicos). Aquí tenez una notizia de fa bien poquet. A clau talmén estió en os primers años 50, dimpués d'a Segunda Guerra Mundial, cuan se desarrolló lo capitalismo salbache franquista, que teneba unas miras prou concretas, que nafró furamén a os lugars fendo como puntos de desarrollo as ziudaz y zonas que interesaban (y prou que no totas). Alabez se podeba aber asentato una linias que esen aturato iste exodo como si de bella guerra se tratase.

A chen como una ringlera de fornigas fuyiban cara ta debán, con a mirada sin tornar enta zaga... como si no sabesen d'an se'n iban, pero sabendo que con els se'n iba un erenzio milenario d'un país que s'esbafaba -y que encara contina esbafando-se-.


Agora
, os lugars miran desesperadamén de sobrebibir, se biyen reflexatos en "macroideyas", ya sabrez a cuáls me refiero, pero que no son que "birolla ta güe y fambre ta maitín".



¡Cuánto duelo no fa biyer os lugars sin chen! Lugars que han perdito a suya chen, istoria, cultura, luenga, toponimia, arte, arquitectura... a bida. Ye un tema que a yo me fa muito duelo, fa años que emprenzipié a leyer La lluvia amarilla y me quedé de contino en a segunda pachina.

Biyer carreras amagatas por barzas, xordicas..., ilesias esmicazatas, a escuela án será?, os güertos, as dembas, as zincas malmesos... ye prou triste.

L'Alto Aragón ye o territorio con más lugars desabitatos de tot l'Estato (diz que Asturias talmén tienga más lugars sin chen). Qué dizir de Teruel! Somos en un país an que más d'a metá d'a poblazión bibe en a suya capital. Ixo ye un indicador prou aclaridor. Desmasiato aclaridor.
Bella cosa falla cuan lugars como L'Aínsa que en 1900 teneba más de 3.500 abitadors, en 1981 en teneba 1.200 raditos (ixo que agora ha recuperato chen), Agüero que en teneba 1.000 y agora no arriba a 200... os exemplos serían buen puyal en totas as comarcas. Güe, podríanos parlar que en l'Alto Aragón tendríanos, si a eboluzión s'ese mantenito, una trentena u más de localidaz de más 5.000; y en a resta d'Aragón atro tanto.

Sería prou de mui mal fer una lista de toz ixos lugars. O propio Sercué que parlemos l'atro día, cuasi tota la Bal de Bio, a Sierra de Guara que tamién parlemos fa poquet, tot o Sobrepuerto, os Semontano (agora cuasi denguna arriba a 500 abitadors -ni sisquiera a 200-, cuan en 1900 muitas teneban cuasi 1.000), Monegros... Y Zaragoza? Fueras d'a capital, cuasi totas as comarcas se troban parexitas a las d'o norte.

Talmén a unica asperanza siga ixa chen de difuera que s'establex en os lugars. Un caso ye San Pelegrín, en o Semontano de Balbas
tro, agora i bibe una muller con -me pa- con dos fillas. Ya lo deziba a tradizión: San Pelegrín, pocos y de mal abenir. Ixe lugarón ya feba muito tiempo que no i bibiba dengún pero, ye de dar, que bibir-ie ha d'estar prou complicato.



Sisquiá m'entiboque, que encara quede bella asperanza, y as chamineras continen fumiando. Ixo será buen siñal.


miércoles, 15 de octubre de 2008

Sercué


No tos pensez que que se m'eba olbidato de continar o biache por a literatura altoaragonesa, prou que no. Asinas que güe nos n'imos enta Sercué (Bal de Bio, Sobrarbe), un lugarón espoblato dende a fin d'os años 60.
Güe se conox que se ye recuperando lo lugarón, apatrusquiando-lo y restaurando-lo por belún d'os zaguers abitadors.

Desgraziadamén no i hai -ni bi abió- escritors en a parla de Sercué -ni en a de Ballibió-, por o que imos a fer ye transcribir un conchunto de frases que Jean-Joseph Saroïhandy replegó d'a boca de siñor Joaquín Garcés y d'atros. Siñor Joaquín naxió en 1846, yera de casa Marzial de Sercué, y d'el salión muitas d'as frases y parolas que Jean Joseph Saroïhandy apuntó en as suyas libretas. y que grazias a o sobrebuén treballo feito por Óscar Latas (publicato en o libro Misión lingüística en el Alto Aragón) emos puesto conoxer buena cosa más, no sólo que de Sercué sino tamién d'un zelemín de lugars y lugarons altoaragoneses.
Siñor Joaquín estió un d'os zaguers buens conoxedors d'a parla -pura- de Sercué.

Como se i biyerá o interés, más que más fonetico, ye prou gran; y tien coinzidenzias con o bearnés. Un tresoro ta filologos y amantes d'as luengas.

b'a muitos crapazals
metelote en a capeza ya no ne b'a de lupos? Aún ne b'a muitos
si l'es visto, sería puyato
a treballato muito i no l'an dato de comer
a que no sapez escribir lo que yo sos diré
as traito l'aixata?
ya me l'a parexito que yara Migalón
se a desorato, no a dormito prou i plora
me'n voi ta o cambo
miandes, embustero, miandes!
será de bian luañes
han replegato buena cosa de trunfas
mete-lo-te en gorro, en la capeza, que durará més
l'han tocato la millor suarde
como peden es buixos n'o fuego
Pilara, ciarra a puarta!
has traito l'aixata
un onso [ista ye de dar que eba de meter-la]
que m'he revendato farto de treballar
la chovenalla ya no charra
an chugato muito
se ha desorato, no ha dormito prou i plora
que plaverá luago
se ya'focata
se son espandatas con ixe rudio y se'n son itas






Cal agradexer, reconoxer y emponderar a faina feita, ya siga estudiando, parlando, rechistrando u treballando ixa parla, (estoi que no me'n olbido de dengún, en tot caso son os más importans, -en orden cronolochico-), de: don Joaquín Garcés, de Casa Marzial de Sercué; Jean-Joseph Saroïhandy; don José Ceresuela, de Casa Rei de Sercué; Rudolf Wilmes; William D. Elcock; Migalánchel Martín Pardos; Óscar Latas y Artur Quintana.



Muitas grazias a toz els, sirba como chicot omenache y a la memoria de toz os abitadors de Sercué.

jueves, 9 de octubre de 2008

Nozito

Cuánto tiempo no feba que me'n quereba ir ta Nozito, en a Sierra de Guara! Jolio, sí en feba! Pos, a la fin, podié ir-ie, enfilé o camín cara ta Nozito, a paso pando como caminamos os onsos.


Puen mediebal, que dibide en dos barrios a o lugar (San Chuan y San Pietro), chunto con o riu Guatizalema (Botizalema).
Ya San Úrbez, tiempo abe, no sabeba en qué barrio quedar-se asinas que dizió: "Donde caiga mi gayato, de allí seré enamorato".


Fuen de Jara (con o nombre como ha d'estar). A toponimia nunca no falla (Cajicar, Santolaria, Zienfuens...)


Ambista d'un d'os barrios de Nozito


Ilesia (una d'as dos que n'i hai)

Carrera estreita, con güeña de caballo, ixo, a lo menos, significa que encara i hai bida

Santuario de San Úrbez, se conox que data d'o sieglo XII y n'o XVI se fizon buena cosa de reformas, se gosa puyar-ie ta demandar a o santo que pleba. (Si querez conoxer más sobre San Úrbez punchar aquí, un articlo de Jean-Joseph Saroïhandy). Pero ixo sí, cal puyar-ie caminando, no pas en auto.



Paisache, dende cualsiquier cabo, a belleza d'a Sierra Guara ye presén


Tellatos y chamineras, siñals d'os lugars

Cuántos lugarons no n'i hai por ixa bal, ya n'i hai, ya: Belsué, Lúsera, Orlato, Bentué de Nozito, Bara, Miz, dimpués Nasarre, Otín, Usé... y ya arribamos en Rodellar. Nozito/Nocito ye o más gran de toz ixos lugarons, be de tener bels 15-20 abitadors, muitos d'els son franzeses, (talmén dimpués o más gran siga Bara, en Belsué i hai nomás que dos personas tot l'año, os demás son cuasi toz sin chen).
A qui le faiga goyo de dondiar y caminar, ixe territorio ye o millor, de bez que se i beyen unas ambistas preziosas.

Os caballos aguaitan y paran cuentan

Si belún quiere más informazión d'o lugar u d'a bal, u mesmo fotos, que en demande (en fize más de 160). Merex a pena besitar-la, ye bien bonica. No dexez de besitar-la.