miércoles, 28 de octubre de 2009

Lugars y lugarez: paisaches d'un país



De nuebas altros lugars y lugarons que recorrer. En ista ocasión no diré pas cuál ye o lugar. Sí, imos a chugar un poquet (os onsos -y os onsez encara más- son prou enchugarditos)



Aquí una preziosa muestra d'un puen mediebal



Sí que podemos siñalar que o lugar tiene güeito letras...



y que as suyas chamineras se mantienen prou dreitas

jueves, 22 de octubre de 2009

Calcos

Cuántas menazas y periglos no encorren a las luengas minoritarias! Ne b'ha buena cosa. Si las metésenos una dezaga d'altra feríanos una ringlera quilometrica. Antiparte, cal parar cuenta que en son de tota mena. En iste post, me'n referiré a una d'ellas: que no ye que o calco d'a sintaxis, d'as construzions u o lexico d'a luenga gran. No dixa d'estar una interferenzia periglosa. Ye, por altra parte, un fenomeno que ye alcanzando a luengas como lo catalán, l'asturiano u -prou que sí- l'aragonés. Sobre ixas dos primeras luengas fa poco que s'ha publicato dos libros que miran de dezir "prou", que cal mirar d'impedir ixe abanze de castellanismos que, como una pasa, miran d'abracar tot a piet plano. Ye una menaza que ye común -por diferens causas- tanto a la parlas aragonesas como a o modelo estándar(d).
En o caso nuestro, encara no s'ha feito garra treballo. Por ixo he pensato de fer bella coseta sobre o tema y dixar o camín ubierto batalero pa, entre toz, continar recorrendo-lo. Por ixo se podrían meter-ne arrienda más, d'exemplos, y complementar-las encara más, pero o nuestro obchetibo, siempre dende o respeto, a rigor y ubierto de tot, no ye que dibulgatibo y mira d'aturar que ixas formas se posen y se coflen bien espanchiguiatas en a nuestra luenga.
Cal rechirar a nuestra luenga, mirar de sacar-ie tota a palluza que i campa, sacar-ie o grano, pero antes cal porgar -millor si ye a escape-. Alabez sacaremos buena cosa de palluzota que emplena y embolica a nuestra luenga. Ye nezesario que nos quedemos nomás que con o grano.

1. Chitar de menos
Ista construzión no dixa d'estar un calco d'a castellana "echar de menos". A nuestra, que ye a propia, ye trobar a faltar, trobar en falta. Mesmo se puede sentir -yo l'he sentito- encontrar a faltar. Antiparte, a nuestra forma ye chirmana d'a catalana trobar a faltar.
Por altro costato, en castellano a forma echar de menos no ye que una mala adaptazión d'o portugués, que en a luenga nuestra tornaríanos a repetir.

2. Dende lugo / dende luego
Un cuan siente isto bien se puede pensar que ye belún que biene dende Lugo, ziudá gallega. Somos debán d'un altro calco. En iste caso: desde luego. Cal recurrir a o castellano pa dezir desde luego? No cal fer-lo. Debán de dende lugo que tiens razón: cal fer-lo asinas; bien debería estar: prou que tiens razón: cal fer-lo asinas. Por tanto, o nuestro prou que (que tamién ye -encara- de buen sentir) ha d'abentar bien lueñes o dende lugo/luego.

Lugo
3. Chitar a trafegar
Iste exemplo (u os deribatos que en salga) publicato ye, a o mío parixer, una aberrazión. Un altro calco, parola por parola, d'o castellano "echar a perder" (antiparte mal feito, porque, como siñalemos fa bel tiempo, trafegar (u tresbatir) ye una cosa y perder ye una altra).
O caso ye que en aragonés tenemos una parola que quiere dezir ixo y, que tamién, se fa serbir en un territorio bien amplo, mesmo en zonas de luenga castellana con aragonesismos. No ye altra que malmeter. Ye una parola biba, que se puede sentir, que ye comoda -como adubir, que con una parola denominamos un conzepto complexo-, que ye clara y exacta. A más d'un le abrán dito malmetedor, no fas más que malmeter a comida, ya pasarás fambre!
Paremos cuenta que malmeter existe en castellano con altros significatos a os aragoneses.

4. Treballar ta altri/atri/otri
Sería interesán que antes no se faiga, mirar d'aturar posibles formas como treballar ta un terzero u treballar por cuenta allena. Sería interesán, como siñalamos, fer serbir una forma bien biba en o mundo d'o campo -encara que tot siga precariamén- como ye treballar ta altri (u a común: treballar pa otri). De nuebas cal tornar enta l'este y beyer que en catalán tenemos formas prou parexitas: treballar per compte d'altri.

¡Fuera palluza!

martes, 13 de octubre de 2009

Ixo rai!



Pos, sí, me soi referindo a ixe grupo que recorrió buena cosa de lugars con a suya mosica. Un grupo que dimpués ya de cualques años, se troba a faltar. Sí, en beras, tenemos altros grupos que cantan en aragonés u en castellano, fan serbir os instrumentos tradizionals y tienen letras bien boniquetas. Pero, con tot y con ixo, se troba a faltar a "pachanga" -en o buen sentito d'a parola- que meteban en o eszenario.

Un grupo que cantó en castellano, en aragonés, en catalán y mesmo en asturiano. Y qué? Garra problema. Agora si belún s'atribise a fer-lo, tal como son as cosas, ya sería debán d'o chuez.

Un grupo con o que crexió una chenerazión d'aragoneses, con o que prou que bailón, s'encapinón y, más que más, se dibertión: bidon a bida d'altra traza. Agora ixe mesmo referén -chusto o mesmo-, encara que en tenemos altros y tamién prou balidos, ya no bi ye. Una altra chenerazión -ya gran- dezidió de fer d'els as letras d'Ixo Rai!. Toz chuntos.

Un chicot omenache...








Antes nos jodébanos pero, a lo menos, bailábanos... ixo rai!




jueves, 8 de octubre de 2009

Esquillada en Bestué


Como siempre gosamos meter bel texto en aragonés, tornamos a fer-lo. Ixo sí, siempre mirando que siga de diferens puestos. En ista ocasión, tornamos ta Sobrarbe, pero, antiparte, enta una d'ixas "zonas blancas", an que parex que, seguntes quí, no se charra una luenga diferén d'a d'o Imperio. Ai, en Bestué qué aragonés más bonico no se i charra(ba), ixe aragonés zentral tan beroyo.


Pillo lo texto d'a rebista El Gurrión, que s'edita en A Buerda. En concreto d'o numero 115 y l'autor ye Saturnino Puértolas, d'o lugar de Bestué.


Reproduzco tal como ye o texto orichinal (se pare cuenta en que bi ha buena cosa de castellanismos y, entre altras cosas, en o toponimo Balbastro -que se replega por tot o territorio d'o nuestro biellizo país-).


(Saturnino, veterano suscriptor de la revista, nos manda, de puño y letra, esta pequeña crónica de la recuperación en Bestué de una vieja tradición: “as esquilladas de l´ivierno”. En la transcripción del texto, se ha podido deslizar algún error de interpretación, aunque esperamos que no haya sido así. Se ha respetado la ortografía utilizada por nuestro colaborador).


Después de más de 50 años, sonaron os cuartizos por as calles de Bestué, o día 17 de chinero (San Antón) en una esquillada.

En a mía infancia se feba desde o dia los Reyes asta este día, todas as noches. Aunque aquí beigas to mullers y solo un hombre, antes solo feban as esquilladas os mozos y os crios ya gordos. Se feban por as calles, asta San Juan, a Colladeta, O Sarrate, a Costaniella, a Cruz de Cumo, as eras da Ruala… Esto to yera alredol do lugar. Esta esquillada la organizó esta muller que se be en medio d´a foto con os cuartizos: Mari Carmen Puértolas Solans, de casa Marcial de Bies, residente en Monzón. Su padre (Miguel Puértolas), de Bestué, de casa Antón de Mur, casau ta Bies.

Como digo, Mari Carmen, tubo o balor de subilos de propio de Monzón pa fer esto, en colaboración con Nuri Puértolas Villacampa y sus hijas de casa Cerolas de Puértolas y su madre de Bestué: Pilar Villacampa Garcés.

Boy a seguir fendo un pequeño relato de o que abrán andau estos cuartizos desde a montaña Sesa, o de Puértolas, Bestué.

¡Cuántas beces abrez cruzau a plana Puértolas t´arriba y t´abajo!

Cuántas beces abrez dormiu en Abuerda. Cuántas veces abrez pasau por L´Aínsa, A Mata, San Benito, a punta sierra de Naval; Naval por mitá d´o lugar, Cuello de Hoz, Mesón de Hoz, el Coso de Balbastro, dirección montes abajo y allá, como por ejemplo, el año 1968 a monte Lizana, en las Cellas, Ponzano, Barbuñales, estaban con los de mi casa: casa Aines.

Tos doy gracias por permitirme fer as fotos y este escrito, mullers y críos. T´os animo pa que sigaz conservando y recuperando nuestra historia y nuestra cultura pasada porque sino lo femos nosotros, nadie lo fará ya. Gracias.

Saturnino Puértolas