lunes, 23 de febrero de 2009

Mensaches

Prou que conoxerez que, dende fa bel tiempo, bi ha una mena de 'baralla' autobusera entre chen que mete mensaches en os autos de linia que no le fan mica goyo a atri, u siga, entre creyens y ateus. O que parix ye que agora se ye cheneralizando ixa mena de mensaches a atros ambitos. ¿Los biyeremos bien luego por as nuestras carreras? Miraz-tos.

lunes, 16 de febrero de 2009

¿Siñals toponimicos arbitrarios?

Fa uns años que encomenzó en Aragón o prozeso de comarcalizazión. Parix, seguntes he puesto beyer en a web www.comarcas.es, que a ideya orichinal yera ofizializar a toponimia -mayor- autoctona d'as localidaz, as que en tenesen, ya siga en aragonés u en catalán, chunto con a forma castellana -dica alabez a unica que se rechistraba ofizialmén-.

Pero, curiosamén, en o caso de l'aragonés, se limitaba a las comarcas de Sobrarbe, Ribagorza (enta l'ueste, zona aragonesofona; enta l'este, zona catalanofona) y d'a Plana de Uesca. No se i contemplaba: Alto Galligo, Semontano de Balbastro, ni a comarca de Chaca. No s'entiende mica bien, porque no han dito cosa, por qué ixas comarcas s'excluyón d'estar declaratas as suyas localidaz con toponimo bilingüe. En o Semontano, por exemplo, en tenemos casos prou claros, de toponimos populars y tradizionals: Alquezra, Abargüela, San Póliz u Lo Grau.
En o caso d'a Plana de Uesca han feito barbaridaz: rebaltizar a Arguis como Argüís (y encara se i bei por astí, qué baruca no han pillato!), meter nomás Hoya de Huesca y no pas chunto con Plana de Uesca y beluna más.

En o caso d'o catalán sí se considerón totas as comarcas en as que bi ha localidaz que se i parla catalán, que ye a luenga propia: Baix Cinca, Matarranya, La Llitera, parte d'a Ribagorça, Baxo Aragón-Caspe y Baxo Aragón zaragozano.

Como dezíbanos, de resultas, nos trobaríanos en Sobrarbe: Abizanda, Aínsa-Sobrarbe/L’Aínsa-Sobrarbe, Bárcabo, Bielsa, Boltaña, Broto, Fanlo, Fiscal, La Fueva/A Fueba, Gistaín/Chistén, Labuerda/A Buerda, Laspuña, Palo, Plan, Puértolas, El Pueyo de Araguás/O Pueyo d’Araguás, San Juan de Plan/San Chuan de Plan, Tella-Sin y Torla.

Y en a Plana de Uesca nos trobaríanos con: Agüero, Albero Alto, Alcalá de Gurrea, Alcalá de Obispo/Alcalá d’o Bispe, Alerre, Almudévar/Almudébar, Angüés, Antillón, Argavieso, Arguis, Ayerbe, Banastas/Banastars, Biscarrués, Blecua y Torres, Casbas de Huesca/Casbas de Uesca, Chimillas, Gurrea de Gállego, Huesca/Uesca, Ibieca, Igriés, Loarre/Lobarre, Loporzano, Loscorrales/Os Corrals, Lupiñén-Ortilla, Monflorite-Lascasas, Murillo de Gállego/Morillo de Galligo, Novales, Nueno, Las Peñas de Riglos, Pertusa, Piracés, Quicena, Salillas, Sesa, Siétamo/Sietemo, La Sotonera, Santa Eulalia de Gallégo/Santolaria de Galligo, Tierz, Tramaced y Vicién/Bizién.


En a Ribagorza: Arén/ Areny de Noguera, Benabarre/ Benavarri, Benasque/ Benás, Bisaurri, Bonansa, Campo, Capella, Castejón de Sos/ Castilló de Sos, Castigaleu, Chía, Estopiñán del Castillo/ Estopanyá, Foradada del Toscar, Graus, Isábena, Lascuarre, Laspaúles/ Laspaúls, Monesma y Cajigar/ Monesma i Caixigar, Montanuy/ Montanui, Perarrúa, La Puebla de Castro, Puente de Montañana/ Pont de Montanyana, Sahún, Santa Liestra y San Quílez, Secastilla, Seira, Sesué, Sopeira, Tolva/ Tolba, Torre La Ribera, Valle de Bardají, Valle de Lierp, Veracruz, Viacamp y Litera/Viacamp i Lliterà y Villanova/ Billanoba.

Toz istos lugars menzionatos, son asinas por lei. No s'entiende bien por qué, entre atros, a Ball de Lierp (u Lascuarre), nomás amanix con a forma castellana. Ixo daría pa fer más retolicas, agora no en feremos guaires más.

En beras, a la fin, en buena cosa de toz istos lugars, no s'ha feito ni un sacre: no s'ha abazanto enta la normalizazión toponimica (a lo menos a toponimia mayor), tot contina igual. Como ye de dar, no he puesto confirmar-lo en toz os lugars. Ye de dar, tamién, que si os conzellos d'os diferens lugars no demandan ixa posibilidá que tienen como dreito, como sí han feito o de Castillazuelo u o de Lo Grau, o Gubierno d'Aragón no ferá cosa.

¿Tendría guaire sentito que Almudébar, como ye o caso, tienga a denominazión bilingüe, y Chistén, Benás, Ixabierre, Ixep u Echo, no?
Estoi que en toz os casos caldría que s'ofizializase (mesmo en os 5 casos zaguers caldría que fuese l'aragonesa a unica denominazión). Ixo que Almudébar, an que l'aragonés ye a luenga propia e istorica, encara conserva bel rasgo lingüistico aragonés. Yo he puesto sentir a zagals de 12 u 13 años os articlos o, a, os, as, formas como en hai u atras exprisions.

Un exemplo de cómo caldría fer bien as cosas en ista materia ye o caso asturiano -els sí tienen una lei regulizadera-, que son ofizializando tota a toponimia d'o territorio con informes zientificos, consultas... Bel exemplo de Cangas d'Onís u de Mieres. Pa ixo fa falta voluntá, y aquí, por istas tierras, no ne b'ha guaire u mica.

lunes, 9 de febrero de 2009

Un añet

Güe chustamén se fa un añet d'Onsera. Ya en ha pasato un.

Si calese fer bel balanze d'iste añet, estoi que sería prou bueno. Soi prou satisfeito. He a confesar que, cuan emprenzipié, m'entrefilaba que sería un fracaso: no tendría guaires besitas, menos interés y encara menos comentarios; y mesmo pensé en dixar-lo en bella ocasión.
Una cosa que me sosprendió, béteme que encara no m'han dito cosa por meter fragmentos de libros, mosica u documentals sin demandar dreitos d'autor.

Dende alabez he publicato 77 dentradas, que han abracato diferens temas, encara que cuasi siempre han chirato arredol d'a luenga, os animals, lugars y paisaches, a toponimia y, más que más, reflexions. Dende que escribié muitas dentradas he aconseguito más datos sobre as cosas que reseñemos -sobre tot de toponimia- encara que no los consigne agora, u ese dito más cosas, como en a zaguera.

Por atra man, l'aragonés ye o beíclo indispensable d'Onsera. Sin l'aragonés no se capiría Onsera, u, a lo menos, sería prou diferén. De seguro, que no sería mica parexito: perdería a suya esenzia. Amás, en bella mida, ha feito onra pa que chen, ya siga d'Aragón -que encara n'i hai- u de difuera, que no conox(eba) l'aragonés, lo conoxese y biyese que no ye una cosa rara (como tampoco no en ye pa -cuasi- tota la romanistica europea, fueras d'o Gubierno d'Aragón que fa o chuego a grupez azientificos, y a ixa Universidad de Zaragoza que no diz ni piu, se ye millor coflato en bel despachet sin fer ni un sacre), que pa fer serbir l'aragonés no cal parlar nomás de dallas, xadas, falzes u zoquetas, u tampoco no, en tiempos más modernos, de politica. Si con Onsera he contribuito a ixo, me'n foi prou contento.
En ixa linia, he considerato que yera fundamental dar a conoxer parte d'a literatura que s'ha escrito, dende tiempo abe, en l'aragonés d'os lugars y bals; y continaré fendo-lo. Quí niega l'aragonés si tenemos chen -dixando fuera os tiempos medievals- que escribiba en ista luenga n'o sieglo XIX -incluindo-ie as pastoradas- u tenemos os testimonios sobrebuens, entre atros, de Saroïhandy.

En ixa linia, tamién, he procurato que o modelo de luenga siga coderén y tienga una unidá lingüistica, y mesmo cheografica (fueras d'o correu, que ye espelunga, no pas espluga/espluca). Ixa, talmén siga, una d'as errors que más a sobén se fan serbir. Ye dezir, meter parolas y estructuras de diferens puntos, ampres d'atras luengas sin garra fundamento, localismos u parolas no propiamén aragonesas a rebullón. Se m'entenderá millor con ista frase: a dalla ye una aina alazetal (sic) que sirbe ta triballar en ro campo. Queda prou claro.

Pero, con tot y con ixo, Onsera existe porque bi ha chen que lo leyez y/u lo comentaz (ixo cal que tos lo agradexca prou). Si querez, continamos.


lunes, 2 de febrero de 2009

Choben paloma

M'ese estimato más no escribir istas linias...

L'atro día, o sabado, binió, t'an que yo yera, una paloma. No sé cómo, pero arribó dica os míos piez una paloma. Pa arribar dica an que yo yera, abió de puyar buena cosa d'escaleras (no sé cómo lo fizo, pero puyó). No yera una paloma como totas as palomas que eba bisto dica alabez. No yera tan grisa como totas as demás palomas. Teneba as colors más claras que no as atras palomas.

A pobrichona no podeba ni an fer bolito -debeba d'estar ferita u malichota-, miraba de fer garras, manimenos cuasi no se manteneba dreita. Yera embabiecata. Parixeba que yera puyata pa demandar aduya y dezir: aduya-me. Malas que la biyé, la pillé y la dexé entre as mías mans; contino le fize unas festetas. Dimpués, dezidié de baxar-la enta la carrera y dexar-la a la bimbola. Continaba igual: no feba garras, se cantoniaba, y prou que no podeba fer bolito. Me la miré de nuebas y se ficó debaxo d'uns autos, como no podeba pillar-la, me'n puyé atra bez enta alto.
Me miré por a finestra a biyer qué feba a paloma. Alabez paré cuenta que uns misachotes (ben de tener bels 15-16 años) se la miraban fito-fito, y un d'els la encorreba por debaxo d'os autos. En que salió a paloma d'an que s'amagaba, o malnaxito, como si d'un pilotón se tratase, le fotió una patada y dimpués beluna más. Tot biyendo ixa eszena d'a mía boca salión diferens farinazos, que, por cortesía, no reproduciré.

De camín baxé. Astí, tirata en o suelo, yera a paloma. Me miré a la paloma y teneba os güellos ubiertos. Dimpués a mía mirada s'enfiló enta par d'os misachotes (cuatre u zinco zagals y atras dos zagalas), yeran esmelicando-se-ne, y les respulié: ¿Tos ha feito grazia o que ez feito? (les ne pregunté en castellano). Un d'els s'atribió a contestar que "sí". Continaban esmelicando-se-ne.
Torné a mirar-me a la paloma: os suyos gollez s'eban zarrato... pa cutio. Pillé a paloma y me la lebé. Entre que me'n iba, un d'ixos carnuzes m'espetó: hazle el boca a boca. No querié seguir-les o chuego y estié sin tartir. Y continón esmelicando-se-ne.

M'encarrañé asabelo... muito, arrienda, prou... Istos son os chóbens de 15 años. Toz se'n rediban. Toz menos yo. Parixeba que fuese un "bicho raro". ¿Por qué tendría de redir-me-ne? Yo no feba ixo cuan teneba 15 años.

¿Qué mal les fizo a paloma? Ella no quereba que aduya, no se trobaba bien, y miraba aduya, quereba que belún le aduyase. No quereba atra cosa. No podeba ni sisquiera bolar. Yera desesperata y, por ixo, talmén binió dica an que yera yo, dica os míos piez. Me fizo muito duelo. Podeba aber-la dexato en atro puesto, lexos d'ixa chentota. Qué de buen fer ye fer-le mal a un animalón. Y encara más si ye ferito, ei?

Si o carnuz ixe, cuan teneba un añet -u seis, u siete, u diez-, lo esen dexato albandonato a la bimbola, ¿qué abría feito?, ¿talmén le esen fotito un batán?, tamién nos ne ésenos esmelicato. Cuan semos vulnerables ye prou de buen fer mal. Ye prou senzillo.

Curiosamén y casual, güe he leito que uns chóbens italianos han cremato a un indio (d'ixos que les dizen "sin teito", bonico eufemismo). As suyas razons -curiosamén y casual-: por diversión. Curiosamén y casual os chóbens italianos tamién yeran fillos de papa como os atros. Curiosamén y casual, os italianos, igual como os atros, serán estatos firme rato esmelicando-se-ne.


La Paloma
de Rafael Alberti


Se equivocó la paloma,
se equivocaba.

Por ir al norte fue al sur,
creyó que el trigo era el agua.

Creyó que el mar era el cielo
que la noche la mañana.

Que las estrellas rocío,
que la calor la nevada.

Que tu falda era tu blusa,
que tu corazón su casa.

(Ella se durmió en la orilla,
tú en la cumbre de una rama.)


s'entibocó a paloma