domingo, 28 de diciembre de 2008

A la fin

A la fin, seguntes mete a edizión impresa de l’Heraldo de güe, a Lei de Luengas d’Aragón tira enta debán y será la primer lei que s’aprebe en l’año nuebo. Parix que, en una reunión entre o PSOE y o PAR, dezidión que se presentase en as Cortes d’Aragón y que toz dos la empentarán.


Seguntes ixa informazión, l’aragonés y o catalán serán consideratas luengas propias d’Aragón, podendo fer-se serbir debán d'as autoridaz, pero nomás de maitins -de 9 a 13 h-, no pas se ferá de tardes, por falta de presupuesto.


En l'amostranza, se ferán clases d'aragonés si bi ha una demanda de 54,5% + 1. Tamién, por atra man, se mirará de fer un periodico diario en aragonés -O cacherulo- y una canal de tv. José Ángel Biel declaró que una d'as primeras primeras midas, en ixe sentito, ye doblar a serie de debuxos chaponesa Shin Chan, Os Pitufos, as peliculas de Paco Martínez Soria, as de Jackie Chan y as de Fernando Esteso y Andrés Pajares. Antiparte anunzió que son parlando con os promotors de Gran Scala pa que faigan o parque trilingüe (parix que o lema será: juega, chuga, juga).


Os sectors extremistas azientificos, debán d’a nueba situazión chenerata, han anunziato que no reconoxerán que Aragón siga un territorio trilingüe, y que se negarán a que o castellano, luenga de Castiella, s’imponga sobre as demás, ye dizir, o castellano de Madrid no quieren que s’amuestre n’as escuelas aragonesas. Consideran que ye una dictadura que se ye fendo dende Madrid pa acabar con as luengas aragoneses.


Antiparte han asegurato, seguntes un estudio que han feito, que son 159 as luengas diferens a o castellano que se parlan en Aragón. De resultas caldrá parar mayestros y profesors d’as 159 luengas y prou que traductors e interpretes. Se conox que ya son replegando firmas y metendo apegallos por toz os cabos. Insistión, más que más, en que se fese de camín o doblache, en as 159 luengas, de Shin Chan.


As luengas aragonesas las distribuyen en diferens familias lingüisticas: aragonés oriental, meridional, sureño, norteño, pirinenco, lliterà, ultra-oriental, bajo zaragozano, chapurriau de Casa Pelaire, noruesteestesur, suroriental, meyo-sureño... Qui refuse ixa clasificazión ye antiaragonés.

martes, 23 de diciembre de 2008

O empanadico

Diz que agora que semos en istos días se gosa fer o empanadico. Encara que o d'os días rai, ye pa Nadal cuan se'n fan -en beras a clau ye en as crabazas-.

Yo he de reconoxer que cuan lo prebé por primer begata no me fizo guaire goyo. Manimenos malas que bas minchando-ne día par d'atro, a la fin, cayes. Y bien buen que ye!

Diz que agora tamién se'n fa de mazana -yo no lo he prebato, parix que o tradizional siempre eba estato a narancha-, y tamién s'ha cheneralizato a demanda y en benden a embute en as botigas de diferens lugars, más que más, os orichinals d'a comarca de Uesca (Abiego, Angüés...). No sé a cheografía d'o empanadico, dica án se'n fan.

Si belún no los conox, cal siñalar que pa qui siga laminero como os gatos no les ferá burro falso . Aquí tenez os ingrediens -u cuasi toz-: farina, crabaza, empreñatuera, narancha, augua, azeite, güego, zucre. I hai qui i mete pansas, pimiento u o que le pete.

Pos ixo, salú.

jueves, 18 de diciembre de 2008

Parolas que amagan

O lenguache ye un campo ubierto, un campaz, una demba. Y por ixo mesmo se gosa emplegar seguntes os intereses de cadagún, ye un chuego de parolas que se pueden manullar como se quiera.

Yo ya i he parato cuenta fa tiempo, pero agora con ixo d'a 'crisis' encara se i bei más. Un exemplo de siempre ye denominar arte (sic) a torturar a un animal.

Exemplifico: ya fa bel tiempo que se parló d'un caso como ye "daños colaterales", pa referir-se a o que siempre s'eba denominato como "víctimas inocentes" u "víctimas civiles". Ye dizir, aquels que cosa han a beyer con a guerra, ya no son "víctimas", ni "inocentes", ni "civiles". Nomás ixo: son consecuenzias colaterals. Como tamién pasó con as "guerras" rebaltizatas como "intervenciones militares".

A la propia crisis se l'adorna(ba) dica fa poco como "recesión económica". Tamién o feito de que una fabrica tancase as suyas puertas y se'n ise bien lueñes a continar ganando diners a espuertas, pagando poquet a os treballadors, se le diz "deslocalización". Un atro caso ye o "crecimiento negativo" (??), dende cuán i hai creximiento enta baxo, no será "decrecimiento" u "recesión" . Cal reconoxer que istas parolas quedan bien, fan o suyo treballo: amagar. Agora, un d'os zaguers ye ERE -"expediente de regulación de empleo"-, que asinas queda bien bonico, ardonato, bien pincho y no ixe fierizo "despidos masivos". Parix que d'ixa traza s'amagan as realidaz, tot ye diferén, no ye tan dramatico. M'entrefilaba que yera atra cosa, si no ye que un ERE, no pasa cosa, bai! N'i hai a embute d'ixos casos, chicoz eufemismos que miran d'amagar, u, millor dito, ocultar.

viernes, 12 de diciembre de 2008

Fotos d'un sieglo

No fa guaire fizon, en un periodico dichital, una mena de concurso sobre a fotografía que sería la más representatiba d'o sieglo XX. Como yera de dar, muitas -u cuasi totas- son imáchens de guerra, un indicador prou aclaridor de cómo fue o sieglo XX.

Como me parexió prou interesán y curioso, en meto beluna (a beyer cuál tos parix a ganadera):


Marins d'EUA, en Iwo Jima (1945)


L'arribada d'o ser umano en a Luna (1969)

Mesacha afgana (1984)

Albert Einstein (1951)

Soldaus d'a URSS en o Reichstag (1945)

Bomba atomica, Nagasaki (1945)


Ernesto Che Guevara, en L'Habana (1960)


Conferenzia de Yalta (1945), punto clau en que naxió a guerra freda


Estudián debán d'os tanques en a Plaza de Tiananmen (1989)

Treballadors (1932)

A fambre y o butre aguaita y se mirar fito-fito a qui puede estar...
(1994, pero podría estar de cualsiquier día de cualsiquier año)



Yo m'atribo a meter a que -talmén- sía la foto d'o sieglo XXI...

martes, 9 de diciembre de 2008

Tornando con Knut

No fa guaire que parlemos de Knut (lo podez beyer aquí), ixe onset polar, que su mai refusó y fuen os treballadors d'o zoo de Berlín qui parón cuenta de l'onset, más que más, Thomas Dörflein.

Fa poquet, o día 5, que Knut ha feito dos añez, mide dos metros y meyo, y pesa bels 200 kilos, ya no ye l'onset d'antes, ya ye un onsaz.

Alabez, cuan escribié por primer begata sobre l'onso, ya me preguntaba qué pasaría con Knut cuan se fese gran y no fuese ixe onset boniquet y grazioset, cuan pesase o que pesa güe, y dexase d'estar chicorrón pa estar un onsaz.

Ya tenemos respuesta a totas ixas preguntas. La podez leyer aquí encara más claro aquí. Parix claro, si Knut ya no ye rentable (sic) ya se'n puede ir bien luen, que no lo quieren, cal fer pocha, cabidar, dimpués de emplenar-nos as pochas con l'onset... que se'n baiga a muir cardelinas, a escaparrar, que se pudrixca engarcholato en bel rezinto perdito. Asinas ye o sistema, y sin tartir. Agora ya lo son mirando una "suzesora", una onseta que se diz Flocke (un atro animalón que explotar dica que no siga rentable, alabez, au!).

He leito que en 2007, o zoo de Berlín obtenió 5 millons d'euros a trabiés de Knut. Mesmo os de Hollywood ufrión a o zoo de Berlín que Knut se combertise en una estrela de zine (con cantidaz millonarios pa o zoo).
No sería chusto que le fesen unas instalazions dignas con ixos diners, y amás continarían ganando diners a espuertas.

O que nos queda claro dimpués de tot isto ye que iste mundo no ye, prou que no d'os animals, ni d'as personas... ye d'os diners. Os diners gubiernan y nos enfilan a toz, como güellas u corderez, por o camín... que els quieren.


viernes, 5 de diciembre de 2008

Antes más

Continando, seguindo lo camín por a literatura altoaragonesa que ha feito serbir l'aragonés como beíclo d'exprisión, güe nos aturamos en o Semontano, concretamén en Adagüesca.

Astí pasó 12 añez Chuana (u Juana) Coscujuela, (1910-2000), qui escribió A Lueca, o best-seller d'a luenga, una nobela autobiografica que narra la bida d'antes más en o Semontano de Balbastro -y me pienso que de tot l'Alto Aragón-. Güe tot o que nos describió l'autora, ye dizir, as cosas d'antes más -cuasi incluita tamién a luenga- han desparexito, s'han amerato como lo bin con auguas foranas que han feito que perdese a suya sapia orichinal.

A Lueca talmén podría considerar-se a nobela de l'aragonés. M'explico, o referén d'a literatura, que represienta en bella mida la propia luenga, que ye reflexo de tanta chen y de tantos lugars, que ye escrita en un lenguache d'o pueblo, ye espontania, conta o que a muitos les ha pasato: bibir de malas trazotas y emigrar. Regular que belún que l'aya leito, lo abrá feito con os güellos enrasatos de glarimas.

A luenga que se i reflexa ye a propia d'a zona, encara que a sintaxis ye prou "contaminata" por a castellana (se i troba a faltar muitas construzions tan comuns como: malas que, regular que, no berdá, en que, cuántos no, que no...) y i hai parolas que ta par d'alabez encara se conserbaban (que no alzaban) y güe se mantienen que no las i trobamos. Pero, por un regular, ye fidel a la luenga. No ye pas una critica, porque, por atra man, ye normal porque ye a luenga que se feba memoria de cuan yera chicota, más que más, a que parlaban os biellos; prou diferén de o que se conserba güe. Ye prou meritorio o resultato final.

Como ye de dar que no puedo copiar tot lo libro, en meteré dos fragmentos, que no ye de buen fer. Chustamén quereba meter o mesmo que ya penchón Os Zerrigüeltaires. Asinas que determino de meter-ne dos diferens.


Ángel treballaba dende punta de día asta que se feba de noche. Todo lo más ganaba de seis rials à dos pezetas al día y l'en pagaban con comestibles, patatas, trigo, azeite, bino y otras cosas. Le daban a comida, que sólo yera sopa y recau, y pan y bino o que quereba.

Pa fiesta mayor, Nabidá y Pascua s'echaba mano d'o conejar y gallinero; tamién s'iba t'a carnezería à comprar cordero. A carne se teneba que pagar con dinero, que acostumbraba à ser cuando s'eba llenau de muescas una caña de medio metro, partida d'arriba abacho y con cortezicos ta lau y lau. (p. 19)


L'ibierno duraba más que un año sin pan; no abeba luz eletrica. M'acuerdo cuando la puson en a calle y a chen rica la entró t'as casas. Una bombilla, con muitas baras de cordón, la estiraban ta os cuartos, cozina, escaleras, patio y cuadras. Toz os críos d'o lugar, cuando la daban por a noche, oy, la Birgen!, qué griterío u qué bulla, callejeando por o lugar. Bienga à boziar:

-¡A luz, a luz!

Sobre tó en as noches de frío y niebe, os lobos y foínas feban d'as suyas pa bier d'alcontrar qué comer por os corráls.

As calles son empedradas de ruellos grandes como cabezas de criatura. De noches te dabas güenos talegazos. ¡Menos mal qu'ibas con abarcas u alpargatas! Pero, aun así, no te librabas d'ir crismiau, con crostas en as rodillas u con rebullons en a cabeza. (p. 170)