miércoles, 28 de enero de 2009

¿Cuán pararez cuenta?

Muito antes que no Al Gore s'empochase, si fa u no fa, 250.000 € por cada charrada que fa, an que diz agora o mal que ye o mundo, encara que cuan gubernaba con Clinton no aprebón o Protocolo de Kioto.

Curiosamén qui agora niega de tot os cambios d'o clima son as grans explotaderas d'o petrolio y, de bez, aprobeitan y amagan informes.

En 1854, o denominato Chefe Seattle metió as bases d'a sostenibilidá ambiental, por meyo d'una carta enfilata a o Presidén d'os EE.UU., Franklin Pierce, en a que li responde sobre as posibilidaz de mercar-le as tierras d'os indios.

En a carta, Seattle ya s'entrefilaba que o mundo, a Tierra, eba enfilato lo camín d'a suya propia destruzión, y o responsable clau ye(ra) l'ombre d'as ziudaz. En iste sentito, Al Gore diz que a culpa d'a degradazión d'o mundo ye culpa de toz. ¿Tamién en son, de culpables, os africanos que tienen fambre, no saben qué ye l'augua potable, y encara menos de qué color son os diners? U, más bien, son culpables o 20% d'o mundo que contamina. U, millor, sólo os que contaminan (grans fabricas, gubiernos desiriosos...).

Dimpués de más de 150 años, as ideyas d'o chefe indio continan -y güe encara más- estando prou bichens. O que ya parixeba claro ta par d'alabez ha caito en l'olbido. Pero, como siempre gosa pasar, l'ombre no entiende ni aprende.

¿Cuán pararez cuenta que l'aire no se puede mercar?, ¿y os rius?, y ¿cuán pararez cuenta que os diners no se minchan?


viernes, 23 de enero de 2009

Grizzly Man

Como buens amigos d'os onsos que semos en Onsera, imos a parlar d'un documental, d'o prestichioso Werner Herzog, que se filmó en 2005 y que obtenió buena cosa de premios y reconoximientos dende alabez.

Yo, dica fa poquet, no lo eba bisto y, en beras, se m'ha quedato una sapia azeta en beyer cómo no mira d'adrentar-se bien fondamén en drento d'a psicolochía d'o protagonista, Timothy Treadwell, un ecolochista ideyalista, que bi sé que ye a clau d'a istoria.

A o largo de 13 beranos, Timothy Treadwell combibió con onsos grizzly (parellanos a os onsos pardos) n'o Parque Nazional de Katmai. Nomás el y os onsos, os onsos y el; encara que tamién bi estió con el, a suya nobia. Toz dos morión devoratos por un onso (que o mesmo Treadwell lo consideraba perigloso).

Treadwell tenió bel problema antes más con a bebida y dezidió d'ir-se-ne t'Alaska, an que pasar una etapa tranquila y en armonía con a naturaleza en un paisache bucolico. Por ixo mesmo determinó d'establir-se en ixe Parque, bibindo de contino a o canto d'os onsos, a os que amaba prou. El mesmo grababa prou a sobén tot o que i suzedeba (n'o documental se i beye muitas imáchens suyas, en grabó bellas 100 oras).

A escape, se para cuenta que Treadwell teneba problemas sozials, no se i feba a o comportamiento d'atra chen. Beyeba en os animals, uns sers buens, y no pas en os humanos; por ixo se preocupaba arrienda por els. Por iste feito belún lo amenazó en diferens ocasions, más que más, os furtibos (de qué coda drentaban en un parque nazional?).

Estoi que ye un d'ixos documentals/peliculas que cal beyer-las más d'una begata. Y prou que qui la beiga tendrá diferens conclusions: a más fázil -y a mayoritaria- regular que ye afirmar que o protagonista ye un barrenato que se'n saliba de cazuela. He leito, por internet, barbaridaz sobre Treadwell, mesmo esmelicando-se-ne, de tot o que le pasó. Ye de dar que no ye mica chusto.
Yo no me quedo en ixo. Caldría esgarrapar más en a personalidá y, más que más, en a psicolochía d'o protagonista: saber qué pasaba por o suyo tozuelo y qué le marcó.



Títol orichinal: Grizzly Man.
Director: Werner Herzog.
País: Estatos Unitos.
Año: 2005.
Durada: 104 menutos.

Como Onset crei en a cultura libre y de baldes, si belún se quiere baxar o documental -prou recomendable-, lo puede fer aquí (son güeito partes que se chuntan con winrar):

jueves, 15 de enero de 2009

Un fillo con dos mais

Mirando-me o libro Manual de dialectología hispánica. El español de España, dirichito por o prestichioso filologo Manuel Alvar, leigo en a introduzión o siguién (a negreta ye de yo):

Porque lo que consideramos lengua es una cosa muy clara y lo que llamamos dialecto no lo es menos. Hoy nadie dudará de que el castellano es una lengua y una cosa muy distinta el leonés o el aragonés. [...] Lengua y dialecto pueden no ser diferentes: leonés, aragonés y castellano son dialectos del latín; castellano (= español) es una lengua y leonés o aragonés, dialectos. Lo que ha ocurrido es que causas "extralingüísticas" han hecho que una determinada variedad se imponga a las otras y la diferencia se haya perpetuado. Pero, en esencia, son la misma cosa [...]. (p. 3).
Si luenga y dialecto pueden no estar diferens -pero antes diz que ye muito claro o que son-, ¿por qué o castellano ye luenga y l'aragonés y o leonés no? porque antiparte totas tres probienen d'o latín. Encara que, por tot o libro, se parla d'ixas causas "extralingüísticas" no s'enumeran claramén -a no estar a falta de literatura, que tampoco no ye exacto de tot-.

L'aragonés, arribatos en iste punto, tiene una mai biolochica: o latín; y muitos chirmans: leonés, castellano (catalán, italiano, occitano...). Ye un feito en o que coinzidimos toz: feito (u feto, fito, feit), u, por exemplo, tamién muito, forato, quereba, fer... no probienen d'o castellano. Ye de dar.

Agora bien, manimenos, un d'os chirmans -o castellano- se torna, por razons que no quedan guaire claras de tot, tamién en a mai de l'aragonés, chunto con o latín. Agora en tenemos dos, de mais, o latín y o castellano -encara que a biolochica ye o latín, pero parix que o castellano lo adopta porque ye pobrichón-.

Más adebán, Alvar comenta:

Si el dialecto es la "forma particular adoptada por una lengua en un territorio determinado", el leonés y el aragonés no son dialectos. O dicho de otro modo, el castellano -con respecto al latín- es tan dialecto como el leonés o el aragonés. [...] Por causas de historia externa, un dialecto de los que surgieron al fragmentarse la lengua madre (el latín) se impone a los demás que terminan agostados (caso del castellano con respecto al aragonés o al leonés); el primero se cultiva literariamente y es vehículo de obras de alto valor estético, mientras que los otros quedan postergados en la modestia de su localismo. (p. 9).
Estoi que no ye enzertato de tot iste parrafo. No fizo cosa Xovellanos por l'asturleonés? y Fernández d'Heredia por l'aragonés? Y no que ye zierto que a perda d'istas dos luengas ha tenito muito a beyer o castellano.

En a p. 10 se refiere a l'aragonés y a o leonés como "dialectos históricos" (pero no i diz si d'o castellano, d'o latín u d'os dos).

Contina Alvar teorizando sobre qué ye luenga y dialecto, basando-se en muitos autors. Pero se i bei que no i hai un consenso uniforme, pero, con tot y con ixo, a posizión ye clara: l'aragonés y o leonés no son luengas.

Dimpués, Alvar siñala:
Y esto es lo que pasó hace siglos cuando leonés y aragonés abdicaron en beneficio del castellano, o cuando franciano y toscano pasaron a ser francés o italiano. (p.19).
Unas poquetas pachinas dimpués, o profesor Frago Gracia diz que o ribagorzano ye "un subdialecto entre el aragonés y el catalán" (p. 23); entre que Martín Zorraquino parla de "transición entre aragonés o, si se prefiere, castellano-aragonés (sic) y catalán".

Encara que o libro siga sobre o castellano (m'estimo más iste termino que no o d'español) d'España bi incluyen o mirandés, que se parla a Portugal, y dan de bez una clara unidá con l'astur-leonés.

Prou que no que no ye custión de criticar a obra de Manuel Alvar -no tendría garra sentito- pero sí quereba siñalar bel apunte sobre o contornillo que se feban que, mesmo en os años 70, bel autor ficaba a o catalán, o gallego u o portugués como bariedaz d'o castellano.



domingo, 11 de enero de 2009

O Castiello de Montaragón

En muitas ocasions nos quexamos -con tota la razón- de l'abandono d'o patrimonio lingüistico aragonés y, más que más, que no se faiga cosa dende o Gubierno. Bi ha atra mena de patrimonio que ye caminando de puntetas tamién -a sobrefaxo pero con firme aduya- por ixa endrezera.
O castiello data d'o sieglo XI (1086-1089), cuan Sancho Ramírez, Rei d'Aragón, dezide de conquistar Uesca y pa ixo se construye o Castiello de Montaragón-Montearagón. Pero lo suenio de Sancho Ramírez lo cumplió lo suyo fillo Pietro I, en l'año 1096.

Montaragón tamién fue monesterio, estando un d'os más ricos y poderosos ta par d'alabez. Diz que antes más bi abió uns claustros, d'os que no ha quedato ni un sacre, como tampoco no quedará ni un sacre de tot o que encara i queda.

Ye un castiello que o millor que tien son as ambistas dende lexos (tamién son prou buenas as ambistas de Guara y d'os Perineus), porque malas que i dentras nomás se i bei que abandono por toz os puestos (encara que bi ha un siñal que diz que s'apatrusquiará con 500.000 €, y un atro cartel que diz que ye patrozinato con fondos europeus). Cal aclarir que se cremó gran parte en o sieglo XIX.

Se podeba aprobeitar -como s'ha feito en Lobarre- y fer d'o castiello, en a mida d'o posible, un instrumento de turismos y foco economico.

Pero, en realidá, dende fa muito tiempo, no se i bei dengún traste de treballo, ni tarabidaus, ni cosa. Sí que bi ha barzotas que bien luego no dexarán ni an arribar-ie.

O que debería d'estar un siñal identitario de Uesca -y d'Aragón- no ye que os restos d'unas futuras enruenas de cuatre paretes que talmén cayerán...










sábado, 3 de enero de 2009

Dreito a existir

Ya fa bel tiempo que eba pensato en iste tema, en o de l'analfabetismo; prou, por diferens razons, i he pensato. Cuánto no cambiaría si nusatros no podésenos leyer y/u escribir. En primer puesto garra chen podría leyer iste blog. Qué feríanos en arribar en una botiga?, cómo nos enteraríanos d'o que pasa difuera de casa nuestra?, cómo votar?, y a burocrazia?... y quemisió cuántas cosas. No ye un dreito estar alfabetizato? Yo diría un deber de l'Estato, siga o que siga, como en ye l'amostranza u a sanidá. Porque a yo rai que i aiga libertá d'exprisión u que i aiga un ziento de periodicos diferens si no los puedo leyer.
En beras, estoi que, d'ixas trazas, no tienen dreito a existir. Sería ta fer una buena reflexión.

A fin de l'año pasato Bolivia se combirtió en o terzer país d'America Latina en estar libre d'analfabetismo, dimpués de Cuba -en 1961- y Venezuela -en 2005-. Ya ye ratificato por a Unesco. Tot iste prozeso ha contato con l'aduya de Cuba y Venezuela y s'ha basato en o metodo cubano d'aprendizache Yo, sí puedo. Fa sólo que tres años Bolivia, dimpués d'Haití, yera o segundo país con más analfabetos d'America Latina y o Caribe. Dende alabez bellas 800.000 personas son estatas alfabetizatas.

De resultas de tot isto han amanexito buena cosa d'istorietas. Beluna d'as que he leito: ye o caso d'una bielleta indichena de 92 años que caminaba toz os días, con a gayata en a man, una ora dende casa suya, en un lugarón, y nunca no faltó a garra clase. Cuánta chen no irían a toz os cabos de contino con belún a o canto ta que los representasen.

Cal siñalar -y emponderar- que o gubierno d'Evo Morales tamién alfabetizase en aymara y en quechua a bellas 37.000 bolivianos.

Encara, en tot o mundo bi ha 774 millons de personas analfabetas -1 adulto de cada 5.

Sin garra duda, ixa chen que saben escribir y leyer son atros, en bella mida han cambiato. Agora, simplamén, existen. Les han dato lo dreito a existir. Atros países, más ricos, desarrollatos y con más recursos, regular que no lo ferán (por exemplo, en Archentina ne b'ha cuasi un millón).

Pos ixo, felizidaz (y paz -si no ye guaire demandar- ta Palestina).